1ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Μουσικής Έρευνας

Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων- Κέντρο Εθνομουσικολογίας (ΜΕΛΜΟΚΕ).

Λάμπρος Λιάβας


    Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι, συνάδελφοι και φοιτητές, νομίζω ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικό και πρέπει να χαιρετήσουμε το γεγονός ότι παρίστανται και φοιτητές τουλάχιστον από το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών σε αυτό το Συμπόσιο, οι αυριανοί ερευνητές και μουσικολόγοι. Ξεκινώντας αυτή την εισήγηση αναφοράς στο Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Οργάνων, θεωρώ χρέος μου να αποτίσουμε φόρο τιμής σε έναν από τους κορυφαίους και πρωτοπόρους ερευνητές της μουσικής στην Ελλάδα, τον Φοίβο Ανωγειανάκη, ο οποίος διακρίθηκε τόσο στο χώρο της έρευνας της έντεχνης μουσικής με τη δουλειά του για το αρχείο Καλομοίρη, τη μουσική κριτική και τη συνολικότερη έρευνα που έκανε σ' αυτόν τον τομέα, αλλά κυρίως στον τομέα της εθνομουσικολογίας και ειδικότερα στον χώρο των ελληνικών μουσικών οργάνων. Το Μουσείο αυτό είναι έργο ζωής του Φοίβου Ανωγειανάκη και τα εγκαίνιά του το 1991 σηματοδότησαν τη δικαίωση ενός οράματος του δημιουργού του, αλλά και την έναρξη μιας ακόμη προσπάθειας για την έρευνα και διάσωση, μελέτη προβολή και διάδοση της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής.


    Με αυτό το στόχο ο Φοίβος Ανωγειανάκης, κάτω από δύσκολες ιστορικές και πολιτικές συνθήκες, συγκέντρωσε σε ένα διάστημα πενήντα χρόνων χίλια διακόσια περίπου όργανα από τον 18ο αιώνα ως τις μέρες μας, που αποτελούν τη συλλογή του, την πλουσιότερη στην Ελλάδα και από τις σημαντικότερες στην Ευρώπη, έργο ζωής κυριολεκτικά φτιαγμένο με αίμα. Ο Φοίβος Ανωγειανάκης δεν ήταν ο πλούσιος συλλέκτης, που η συλλογή του θα ενίσχυε το γόητρό του, ούτε ο κοντόφθαλμος περιηγητής που συγκεντρώνει αντικείμενα και φετιχίζεται με τη συσσώρευσή τους. "Ο τρελός με τα μπουζούκια", όπως τον έλεγαν ορισμένοι, οργάνωσε τη συλλογή του με μία θαυμαστή για την εποχή εκείνη μέθοδο και επιστημονική εγκυρότητα. Γιατί, όχι μόνο συνέλεξε, αλλά πάνω απ' όλα σπούδασε τα όργανα και έθεσε τις βάσεις για την επιστημονική τους μελέτη με το γνωστό του σύγγραμμα, που αποτελεί βασικό έργο αναφοράς για αυτόν που θέλει να προσεγγίσει όχι μόνο τα λαϊκά όργανα αλλά και γενικότερα την ελληνική παραδοσιακή μουσική μέσα από αυτά. Ο Φοίβος Ανωγειανάκης υπήρξε ο πρώτος στην Ελλάδα, που είδε τα μουσικά όργανα όχι ως ένα απλό ή όμορφο αντικείμενο παραγωγής αρμονικών ήχων, αλλά ως ένα υλικό σύμβολο, ένα υλικό σύμβολο που δίνει υπόσταση στην ίδια τη μουσική. Με τα όργανα όχι μόνον ακούμε αλλά βλέπουμε τη μουσική και τους ανθρώπους της. Για την εθνομουσικολογία, μουσική δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο τρόπος που μια κοινωνία οργανώνει τους ήχους της. Γι' αυτό και ως μουσικό όργανο θα πρέπει να θεωρήσουμε κάθε αντικείμενο που μπορεί να παράγει ήχο, ξεκινώντας από το ίδιο το ανθρώπινο σώμα, για να περάσουμε στην εκπληκτική εφευρετικότητα, με την οποία ο λαϊκός μουσικός και ο λαϊκός τεχνίτης συνδυάζουν υλικά από το φυσικό τους περιβάλλον για να δομήσουν το χρόνο και να δώσουν στη μουσική, που είναι μια τέχνη άυλη, διάσταση στο χώρο. Η οπτική αυτή που μπορεί πλέον να φαίνεται δεδομένη υπό το πρίσμα της εθνολογίας, δεν ήταν η κρατούσα όταν ο Φοίβος Ανωγειανάκης δημιούργησε τη συλλογή του, σε μιαν εποχή που το βάρος δινόταν στη διακοσμητική κυρίως πλευρά του αντικειμένου παρά στη χρηστική, στη λειτουργική και στη συμβολική του διάσταση. Ήταν λοιπόν πρωτοπορία, το 1965, όταν παρουσίασε στην πρώτη δημόσια έκθεση της Συλλογής του, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, δίπλα στις περίτεχνες λύρες και στα λαούτα, κουδούνια ή ένα απλό κουκούτσι που χρησιμεύει σαν σφυρίχτρα, καθώς και παιδικά όργανα. Όλα τα παραπάνω ηχητικά αντικείμενα, παρουσιάζονται στο Μουσείο Ελληνικών Μουσικών Οργάνων σε ειδικό χώρο και η έρευνα που διεξάγεται, αποσκοπεί στην ανίχνευση των πηγών του έντεχνου ήχου. Η έκθεση αυτή προξένησε ιδιαίτερη αίσθηση και απέδειξε ότι αν και κανένας επίσημος κρατικός φορέας δεν είχε ενδιαφερθεί ως τότε για τη συλλογή των λαϊκών οργάνων, αντιθέτως η ιδιωτική πρωτοβουλία -"ο πατριωτισμός των Ελλήνων" αν θέλετε- στην οποία πολλά έχουν αφεθεί, έκανε το θαύμα της. Στη συλλογή του Φοίβου Ανωγειανάκη έχουν διασωθεί όχι μόνον ως αντικείμενα, αλλά και ως οργανολογικοί τύποι, όργανα τα οποία θα είχαν εξαφανιστεί. Τα όργανα αυτά, τοποθετούν το ελληνικό Instrumentοrium σε μια από τις πρώτες θέσεις στα Βαλκάνια και στη Μεσόγειο. Γι' αυτό και από τότε ο Φοίβος Ανωγειανάκης ξεκίνησε έναν επίπονο αγώνα, ώστε η συλλογή του να αποτελέσει τη βάση για τη δημιουργία ενός Μουσείου που δεν θα παρουσιαζόταν ως ένας χώρος έκθεσης τύπου "Cabinet de curiosite", αλλά ως ένα ζωντανό Μουσείο - Κέντρο Έρευνας. Με αυτή την ιδιότητα θα εκλάμβανε ακόμη και διαβαλκανικές διαστάσεις, διεκδικώντας "τα του Καίσαρος" μέσα από μια συγκριτική μελέτη, εφόσον η Εθνομουσικολογία ορίζεται και ως Συγκριτική Μουσικολογία. Γνώριζε ότι μόνον αυτή η επιστήμη μπορούσε να αποδείξει τις αμοιβαίες σχέσεις και αλληλεπιδράσεις στους τομείς του τραγουδιού, της μουσικής και του χορού, τομείς από τους πιο αντιπροσωπευτικούς στο χώρο του λαϊκού πολιτισμού. Ιδιαίτερα μάλιστα τα λαϊκά όργανα, από τα πιο κυκλοφορούντα αντικείμενα του υλικού πολιτισμού, μπορούν ν' αποτελέσουν τεκμήρια για χρήσεις, τεχνικές, τελετές και σύμβολα, που συχνά ξεπερνάνε τα πολιτικά σύνορα και φωτίζουν ακόμη και απρόσμενες πολιτισμικές συγγένειες. Ποια ανταπόκριση θα μπορούσε όμως να συναντήσει μία πρόταση για ένα παρόμοιο Μουσείο- Κέντρο Έρευνας σε μιαν Ελλάδα που τότε περνούσε μιαν από τις πιο ιδιόρρυθμες περιόδους της σύγχρονης πολιτικής της ιστορίας; Ίσως δεν γνωρίζετε ότι ο Αμερικανός μορφωτικός ακόλουθος, το 1970, είχε προτείνει την αγορά της συλλογής από το Sminsthonian Institute των ΗΠΑ, ενώ ο Φοίβος Ανωγειανάκης είχε αντιπροτείνει τη δημιουργία αυτού του κέντρου ως παράρτημα της αμερικανικής αρχαιολογικής σχολής, όπως η Γεννάδιος βιβλιοθήκη. Σ' ένα απελπισμένο γράμμα του μάλιστα, που φυλάσσεται στο αρχείο του Μουσείου, το 1972, γράφει ότι δέχεται ακόμη και αμερικανό εθνομουσικολόγο ως διευθυντή του Μουσείου, αρκεί να μη φύγουν τα όργανα από την Ελλάδα.


    Το 1978 έγινε η επίσημη δωρεά επιτέλους της συλλογής Ανωγειανάκη στο ελληνικό δημόσιο και μετά από πολλές περιπέτειες δεκαπέντε χρόνων (άλλη πονεμένη ιστορία) από το 1991, το ΜΕΛΜΟΚΕ το Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Οργάνων Φοίβου Ανωγειανάκη- Κέντρο Εθνομουσικολογίας είναι πραγματικότητα. Υπάγεται στο Υπουργείο Πολιτισμού ως νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου εποπτευόμενο από τη Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού και στους βασικούς του στόχους περιλαμβάνονται:

    Πολύ συνοπτικά θα σας πω ότι στο μουσείο αυτή τη στιγμή υπάρχει μία βιβλιοθήκη που έχει πέντε χιλιάδες τόμους, ο βασικός της πυρήνας ήταν η βιβλιοθήκη του Φοίβου Ανωγειανάκη, η οποία συνεχίζει να εμπλουτίζεται και αυτό που είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι η απόκτηση της βιβλιοθήκης βυζαντινής μουσικής του Χρήστου Πανούτσου. Είναι πάνω από χίλιοι τόμοι, οι οποίοι αγοράστηκαν μετά το θάνατο του συλλέκτη και τραγουδιστή Χρήστου Πανούτσου και είναι μια από τις πληρέστερες βιβλιοθήκες σε θέματα που αφορούν βιβλία και παλαιά βιβλία της βυζαντινής μουσικής. Στο μουσείο επίσης υπάρχει το αρχείο του Φοίβου Ανωγειανάκη και όλο το αρχείο των κριτικών, που κατά καιρούς έγραψε, και γίνεται μια ειδική αποδελτίωση τώρα ώστε να είναι προσιτές αυτές οι κριτικές, γιατί κοινοβουλευτικά διατρέχουν την ιστορία της νεότερης έντεχνης ελληνικής μουσικής. Σ' αυτό τον τομέα θα είμαστε ανοιχτοί και σε συνεργασία και με τα Τμήματα Μουσικών Σπουδών των πανεπιστημίων. Υπάρχει επίσης το αρχείο της Δέσποινας Μαζαράκη της σπουδαίας μουσικολόγου, η οποία όταν πέθανε άφησε στο Μουσείο μας και το προσωπικό της αρχείο και κυρίως τη συλλογή από οκτακόσιες φλογέρες που διαθέτει, όχι μόνο από την Ελλάδα αλλά κι από διάφορα άλλα μέρη, κι ελπίζουμε να μπορέσουμε στο μέλλον σ' ένα κτίριο, το οποίο θα μας διαθέσει το υπουργείο να εκτεθεί η συλλογή αυτή, όπως επίσης να γίνει μια ειδική έκθεση της συλλογής Μαζαράκη, η οποία είναι εξαιρετική. Στο Μουσείο επίσης έχω εντάξει - λέω έχω εντάξει γιατί ήταν στην προσωπική μου κατοχή - το αρχείο του Γιάννη Κωνσταντινίδη ή Κώστα Γιαννίδη, το οποίο μετά το θάνατό του μου έκανε την τιμή να μου εμπιστευτεί. Το αρχείο αυτό, όπως καταλαβαίνετε είναι ένα αρχείο διπλό που θίγει και την έντεχνη ελληνική μουσική, την εθνική σχολή, αλλά κι έναν άλλο τομέα που είναι ίσως η κορυφή του παγόβουνου, δεν τον ξέρουμε τόσο καλά, που είναι το ελληνικό μουσικό θέατρο και γενικά το ελαφρό τραγούδι και το τραγούδι, ένα θέμα ανοιχτό - φαντάζομαι αύριο θα έχουμε τη δυνατότητα να το κουβεντιάσουμε. Επίσης πολύ σύντομα σας αναφέρω την συνεργασία με άλλους φορείς, όπως είναι το αρχείο Samuel Baud-Bovy της Γενεύης. Ίσως είναι ένα αρχείο στο οποίο δεν γίνεται επίσης αναφορά σήμερα, αλλά είναι ένα εξαιρετικό αρχείο αυτό του Baud-Bovy στη Γενεύη και δείχνει αν θέλετε και την επιφυλακτικότητα, την οποία είχε ένας κορυφαίος ελληνιστής και μουσικολόγος όταν πέθανε, του να αφήσει το μουσικό του αρχείο σε κάποιο φορέα στην Ελλάδα, αφού τελικά το άφησε στο Conservatoire της Γενεύης. Αυτό συνέβη επειδή ακριβώς ένοιωθε ότι τα πράγματα στην Ελλάδα το 1986 -όταν πέθανε ο Baud-Bovy δεν ήταν τόσο αξιόπιστα ώστε να εμπιστευτεί κάπου το αρχείο του. Το αρχείο αυτό υπάρχει στο Conservatoire της Γενεύης με την επιμέλεια της δικής μου τότε οργάνωσης, έχει δημιουργηθεί το ευρετήριο και εκδόθηκε επίσης ένας ψηφιακός δίσκος απ' το εθνογραφικό μουσείο της Γενεύης με αντιπροσωπευτικά δείγματα από τις ηχογραφήσεις του. Τώρα σε συνεργασία με τον κύριο Μάρκο Δραγούμη και το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ -θα μας μιλήσει κι ο κύριος Δραγούμης στη συνέχεια- προετοιμάζεται η έκδοση του ανέκδοτου υλικού από την έρευνα που πραγματοποίησε ο Samuel Baud-Bovy στην Κρήτη, το 1954. Επίσης έχουμε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αθηνών και λόγω της ιδιότητάς μου ως διδάσκοντος, το μάθημα της "Ιστορίας των Λαϊκών Μουσικών Οργάνων" γίνεται σε συνεργασία με το Μουσείο και οι φοιτητές έχουν τη δυνατότητα να δουν τα όργανα ζωντανά και ως αντικείμενα και στην πράξη, έχουν ξεκινήσει κάποια πολύ ενδιαφέροντα διδακτορικά ώστε να προκύψουν μονογραφίες για τα ελληνικά μουσικά όργανα που δεν έχουμε, με κυριότερη μια έρευνα που γίνεται και σε συνεργασία με το Πρόγραμμα Θράκη του Συλλόγου "Οι φίλοι της μουσικής" για τη γκάιντα και επίσης έχουμε προχωρήσει και στην αγορά ενός ειδικού μηχανήματος (το προσφέραμε στο πανεπιστήμιο) με το οποίο ο κύριος Σπυρίδης κάνει ειδικές ακουστικές αναλύσεις για τα μουσικά όργανα. Συνεργασία επίσης υπάρχει και με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, από την οποία προέκυψε η έκδοση του τόμου για το κουδούνι. Είναι μια μελέτη του Φοίβου Ανωγειανάκη για το κουδούνι, η οποία συμπληρώθηκε από μια ειδική ακουστική ανάλυση που έγινε σε συνεργασία με τον κύριο Παπανικολάου. Με το Μέγαρο Μουσικής προχωρήσαμε στην έκδοση του CD ROM για τα Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά Όργανα, με το Μουσικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών, όπως ανέφερε η κυρία Καμηλάκη, για τη συντήρηση των οργάνων κι ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα, το οποίο ξεκίνησε τώρα και στο οποίο συμμετέχουμε, που αφορά τους Ακρίτες.

    Στην Επικράτεια Πολιτισμού το Μουσείο Λαϊκών Οργάνων συμμετέχει στο Λαογραφικό και στο Μουσικό Δίκτυο καθώς και στην Πολιτιστική Ολυμπιάδα, στην επιτροπή για τα πολιτιστικά σχήματα και σε συνεργασία με το ΕΛΙΑ για τις εκδηλώσεις που θα γίνουν γύρω από τον Καραγκιόζη και το Θέατρο Σκιών. Προσωπικά προχωράω μία μελέτη για την μουσική στο θέατρο σκιών. Επίσης στο Μουσείο υπάρχει, αυτή τη στιγμή ακόμη ανεκμετάλλευτο, ένα πλουσιότατο αρχείο που αφορά τα όργανα στις βυζαντινές τοιχογραφίες. Είναι πάνω από τετρακόσια slides που είναι μία καταγραφή των οργάνων στις βυζαντινές τοιχογραφίες, ένα υλικό που χρειάζεται αμεσότατη συντήρηση, αλλά δεν υπάρχουν χρήματα. Παράλληλα έχει γίνει και μία κινητή έκθεση, η οποία αυτή τη στιγμή περιοδεύει στην Ελλάδα, βρίσκεται τώρα στην Καβάλα και στη συνέχεια θα επεκταθεί για να συμμετάσχει ως "Μουσική των Ελλήνων", στην κινητή έκθεση και στα σχήματα της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας.

    Νομίζω ότι ο χρόνος περνάει, θα ήθελα απλώς να κάνω μια αναφορά και στις συναυλίες, οι οποίες πραγματοποιούνται κατά διαστήματα, γιατί θεωρώ ότι και μέσα από τις συναυλίες γίνεται έρευνα. Εμείς πολύ συχνά από τα σχήματα, τα οποία καλούμε και παίζουν στο Μουσείο, έχουμε τη δυνατότητα να τους καταγράψουμε και να υπάρξει ένα αρχείο, δηλαδή όταν δεν πάει ο Μωάμεθ στο βουνό, πάει αντίστοιχα το βουνό στο Μωάμεθ. Επίσης να αναφερθώ στα μαθήματα τα οποία γίνονται, μαθήματα λαϊκών μουσικών οργάνων, όπου θίγουμε ένα άλλο εξαιρετικά πονεμένο ζήτημα, της διδασκαλίας της παραδοσιακής μουσικής και της θεσμοθέτησης, κάτι που τέθηκε και πρόσφατα και με αφορμή τον θάνατο του Αριστείδη Μόσχου και το έθεσε και ο υπουργός. Νομίζω ότι είναι ένα από τα θέματα στα οποία πρέπει να σταθούμε, γιατί αν θέλετε η μουσική έρευνα πιστεύω ότι τον κυριότερο στόχο που πρέπει να έχει είναι η παιδεία και το να δώσει πρωτογενές υλικό για την μουσική παιδεία σ' αυτόν τον τομέα. Θα κλείσω εδώ και στη συνέχεια όλα αυτά τα μεθοδολογικά - αν θέλετε - ζητήματα που τίθενται και είναι πάρα πολλά και ποικίλα και σύνθετα, μπορούμε αύριο στο στρογγυλό τραπέζι να τα θίξουμε.