1ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Μουσικής Έρευνας

Η «Νέα» Αρχαιομουσικολογία

Στέλιος Ψαρουδάκης

Αρχαιομουσικολόγος - Λέκτορας της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών  

Ο Curt Sachs εξέδωσε το γνωστό του βιβλίο Οι Απαρχές της Μουσικής στον Αρχαίο Κόσμο σε Ανατολή και Δύση το 1943 (Sachs 1943). Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1947, ο Estreicher κάνει κριτική του βιβλίου αυτού (Estreicher 1947). Στην κριτική αυτή παρουσίαση του βιβλίου του Sachs, ο Estreicher χρησιμοποίησε, για πρώτη φορά, τον όρο «Musikarchäologie» (μουσική αρχαιολογία - βλ. Διάγραμμα).

Τριάντα χρόνια αργότερα, στο 12ο Διεθνές Συνέδριο που διοργάνωσε στο Berkeley το 1977 η Διεθνής Μουσικολογική Εταιρεία (International Musicological Society),σ’ ένα από τα στρογγυλά τραπέζια του Συνεδρίου, με δισταγμό δόθηκε ο τίτλος «Μουσική και Αρχαιολογία» (Music and Archaeology). Ήταν η πρώτη αντίδραση των (κλασικών)μουσικολόγων στην υιοθέτηση του νεόκοπου όρου και, βέβαια, στην επίπτωση που θα είχε στην καθιερωμένη-μητέρα μουσικολογία η αποδοχή εκ μέρους τους ενός τέτοιου όρου: την παραχώρηση, δηλαδή, ενός μέρους της θεωρούμενης δικαιοδοσίας της στην αυτονομούμενη, πλέον, ανατέλλουσα θυγατέρα επιστήμη της αρχαιομουσικολογίας (Heartz & Wade 1981:844-869). 

Ο αρχικός δισταγμός, που εκφράστηκε στο Berkely το 1977, γρήγορα ξεπεράστηκε. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1981, στα πλαίσια του 26ου Διεθνούς Συνεδρίου Εθνομουσικολογίας, που διοργάνωσε στην Σεούλ της Κορέας το Διεθνές Συμβούλιο Παραδοσιακής Μουσικής (International Council for Traditional Music/ICTM), η ιδέα της ίδρυσης μιας ειδικής ομάδας εργασίας ενθουσίασε πολλούς παριστάμενους και υποστηρίχθηκε θερμά από την οργανωτική επιτροπή του Συνεδρίου. 

Το επόμενο έτος, 1982, ο διευθυντής του Προγράμματος Μουσικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, οργανώνει την Πρώτη Αρχαιομουσικολογική Συνάντηση, με θέμα «Η Αρχαιολογία των Μουσικών Οργάνων» (The Archaeology of Musical Instruments). Περιλήψεις των εισηγήσεων παρουσιάστηκαν το 1983 (Lawson 1983).

Αμέσως μετά, το 1983, στις εργασίες του 27ου Διεθνούς Συνεδρίου Εθνομουσικολογίας, στην Νέα Υόρκη, περιλαμβάνεται στρογγυλό τραπέζι, με θέμα «Μουσική και Χορός στις Προϊστορικές Κοινωνίες» (Music and Dance in Prehistoric Cultures). Τότε, το Διεθνές Συμβούλιο Παραδοσιακής Μουσικής αναγνωρίζει επισήμως την «Ερευνητική Ομάδα της Αρχαιομουσικολογίας», όπως βαπτίζεται, (Study Group on Music Archaeology), και την εντάσσει στην κατηγορία των ειδικών υπό την σκέπη του ερευνητικών ομάδων.

Το επόμενο έτος, 1984, οργανώνεται το 2o Διεθνές Συνέδριο Αρχαιομουσικολογίας, στην Στοκχόλμη. Τα Πρακτικά εκδίδονται σε δύο τόμους στην Στοκχόλμη, με τίτλους: Γενικά Θέματα και Τα Ορειχάλκινα Λούρ (Lund 1986-87). Τότε είναι που η Ομάδα αποκτά την πρώτη της δημόσια φωνή επικοινωνίας μεταξύ των μελών της, το Δελτίο της Ερευνητικής Ομάδας της Μουσικής Αρχαιολογίας του ICTM (Bulletin of the ICTM Study Group on Music Archaeology/ΜΑΒ). Επιμελήτρια της έκδοσης, η Γαλλίδα Catherine Homo-Lechner. Το Δελτίο θα εκδίδεται για τρία χρόνια, ως το 1986, και θα αντικατασταθεί από το περιοδικό Archeologia Μusicalis, για την περίοδο 1987-1990 (τέσσερα χρόνια). 

Το 3ο Διεθνές Συνέδριο Αρχαιομουσικολογίας διεξάγεται στην Γερμανία, το 1986, με θέμα « Ο Μαγικός Αυλός: Φλάουτα και Όμποε, Σωλήνες και Σφυρίχτρες από την Προϊστορική /Αρχαία Εποχή, σ’ όλον τον Κόσμο» (‘The Magic Flute’: Flutes and Shawms, Pipes and Whistles from the World’s Prehistoric/Antique Ages). Οι εισηγήσεις θα δημοσιευθούν δύο χρόνια αργότερα, στην Βόννη (Hickmann & Hughes 1988).

Ακολουθεί το 4ο Συνέδριο Αρχαιομουσικολογίας, το 1990, στο Saint-Germain-en-Laye, κοντά στο Παρίσι, με θέμα την διεπιστημονική φύση του αντικειμένου της αρχαιομουσικολογίας. Οι εισηγήσεις θα δημοσιευθούν τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1994, στο Παρίσι (Homo-Lechner et al. 1994).
Το 5ο Συνέδριο Αρχαιομουσικολογίας, δύο χρόνια αργότερα, το 1992, στην Liège, ασχολείται με την μουσική στην προϊστορία. Τα Πρακτικά εκδόθηκαν από το Πανεπιστήμιο της Λιέγης το 1994 (Otte 1994).

Το 6ο Συνέδριο Αρχαιομουσικολογίας έγινε στην Κωνσταντινούπολη, το 1993. Το θέμα του: «Αρχαιομουσικολογία στο Αιγαίο και την Ανατολία». Περιλήψεις των εισηγήσεων δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Die Musikforschung (Hickmann 1994a, b).

Το 7ο Συνέδριο Αρχαιομουσικολογίας, στην Ιερουσαλήμ και την Ραμάντ Γκάν, τo 1994-95, έγινε με την σύμπραξη δύο ερευνητικών ομάδων του ICTM, την Αρχαιομουσικολογική και αυτήν της Μουσικής Εικονογραφίας. Το θέμα του Συνεδρίου ήταν «Μουσικές Εικόνες και η Βίβλος. Όργανα-Μορφές-Συμβολισμός» (Music Images and the Bible. Instruments-Forms-Symbolism). Περιλήψεις των εισηγήσεων εμφανίστηκαν το 1995 σε τρία περιοδικά (Hickmann & Seebass 1995a, b, c).

Το 8ο Συνέδριο Αρχαιομουσικολογίας έλαβε χώρα στην Λεμεσό της Κύπρου, το 1996, με θέμα «Αρχαιολογικά Έγχορδα Όργανα σε Ανατολή και Δύση, από την Ευρωπαϊκή Πρωτοϊστορία ως τον πρώιμο Μεσαίωνα, από την Αρχαία Ανατολή ως τους Κλασικούς Πολιτισμούς της Μεσογείου» (Archaeological String Instruments East and West, European Protohistory to Early Middle Ages, Ancient Orient to Classical Cultures of the Mediterranean). Τα Πρακτικά του Συνεδρίου δημοσιεύθηκαν μόλις πέρυσι, 2000, στην Γερμανία (Hickmann & Eichmann 2000).

Στο σημείο αυτό θα αλλάξει το όνομα της Ομάδας, και από «Ερευνητική Ομάδα της Μουσικής Αρχαιολογίας του Διεθνούς Συμβουλίου Παραδοσιακής Μουσικής» (ICTM Study Group on Music Archaeology) γίνεται «Διεθνής Ερευνητική Ομάδα της Μουσικής Αρχαιολογίας» (International Study Group on Music Archaeology). Αποσπάται, δηλαδή, η ομάδα από το Διεθνές Συμβούλιο Παραδοσιακής Μουσικής, αυτονομείται, και συνεχίζει πλέον την πορεία της με έδρα το Ανόβερο, ενώ εξακολουθεί να προεδρεύεται από την, από καταβολής της Ομάδας, επιλεγμένη πρόεδρο, Γερμανίδα, καθηγήτρια Ellen Hickmann. 

Το 1998 συγκαλείται στο Blankenburg της τέως Ανατολικής Γερμανίας το Πρώτο - με την νέα επωνυμία (το 9ο, ουσιαστικά) - Διεθνές Συνέδριο Αρχαιομουσικολογίας, με θέμα «Η Αρχαιομουσικολογία των Πρώιμων εποχών των Μετάλλων» (Music Archaeology of Early Metal Ages). Τα Πρακτικά εκδόθηκαν πέρυσι (Hickmann & Laufs & Eichmann 2000). 

Δύο χρόνια αργότερα, το 2000, οργανώνεται, πάλι στο Blankenburg, το 2ο Συνέδριο Αρχαιομουσικολογίας, με θέμα «Η Αρχαιολογία του Πρώιμου ήχου: Προέλευση και Οργάνωση-Αρχαία Ανατολή, Αρχαία Μεσόγειος, Ευρωπαϊκή Προ- και Πρωτοϊστορία, Προκολομβιανή Λατινική Αμερική» (The Archaeology of Early Sound: Origin and Organization-Ancient Orient, Mediterranean Antiquity, European Pre- and Protohistory, Pre-Columbian Latin America). Αναμένεται η έκδοση των Πρακτικών, ενώ έχει ήδη ανακοινωθεί το επόμενο, 3ο Συνέδριο, το προσεχές έτος (2002). Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (Deutsches Archeologisches Institut), στο Βερολίνο, και ειδικότερα, το Τμήμα Ανατολής (Orient-Abteilung), είναι πλέον ο συμπαραστάτης και αρωγός της αρχαιομουσικολογικής ομάδας, και ο εκδότης των επιμελημένων πρακτικών της. Η γενναία επιχορήγηση, επί πλέον, του Γερμανικού Ιδρύματος Ερευνών (Deutsche Forschungsgemeinschaft) διατηρεί την Ομάδα ακμαία και δραστήρια.

Αυτός είναι, εν ολίγοις, ο βίος και η πολιτεία της «Νέας» Αρχαιομουσικολογίας, της μετά το 1981 επανακαθορισμένης επιστήμης. Ο χρόνος δεν επιτρέπει να επεκταθούμε. Θα εκφράσομε, απλώς, την πεποίθηση ότι η οποιαδήποτε, πλέον, μελέτη των αρχαίων μουσικών, θα πρέπει να γίνεται μέσα από μια διευρυμένη οπτική και με τις μεθόδους της Νέας Αρχαιομουσικολογίας, όπου οι σχετικές επί μέρους επιστήμες (αρχαιολογία, φιλολογία, μουσικολογία, εθνομουσικολογία, εθνολογία, κοινωνική ανθρωπολογία, θρησκειολογία, αλλά και μαθηματικά και φυσική και άλλες) καλούνται να συμπράξουν στην παραγωγή της τελικής περιγραφής. Μιας περιγραφής «ανθρωπιστικής» και «ολικής» (holistic), που θα παρουσιάζει την μουσική ως φαινόμενο κοινωνικό, με παντοίες επεκτάσεις και επιδράσεις στην ζωή των ανθρώπων που την δημιούργησαν και την χρησιμοποίησαν για ποικίλους λόγους.

Μέσα σ’ αυτό το μεθοδολογικό πλαίσιο διδάσκω στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών τα μαθήματα της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής. Οι φοιτητές, στις παραδόσεις, εισάγονται στο σκεπτικό της επιστήμης της αρχαιομουσικολογίας και ενημερώνονται για τις τελευταίες εξελίξεις στις μεθόδους και τους στόχους της επιστήμης. Στο δε σεμιναριακό μάθημα, καλούνται να εφαρμόσουν τις αποκτηθείσες γνώσεις στην διερεύνηση μιας συγκεκριμένης μουσικής παραμέτρου της ελληνικής αρχαιότητας. 

Και ένα, τελευταίο, σχόλιο. Στον τόπο μας, τα τελευταία χρόνια, πολλοί δηλώνουν κατασκευαστές αρχαίων ελληνικών μουσικών οργάνων. Κατακλύζουν ραδιόφωνο και τηλεόραση, προβάλλοντας τα προϊόντα τους. Τους προκαλούμε, να έρθουν στα επιστημονικά αρχαιομουσικολογικά συνέδρια και να μας εκθέσουν την μέθοδο εργασίας τους. Είναι απαραίτητο οι ειδικοί να πιστοποιήσουν την εγκυρότητα των κατασκευών αυτών, διότι υπάρχει κίνδυνος να παραπληροφορηθεί η κοινή γνώμη (μεγάλο μερίδιο ευθύνης αναλογεί και στους δημοσιογράφους, που τους προωθούν). Όμως, οι κατασκευαστές αυτοί, παρά τις προσκλήσεις, δεν έρχονται ποτέ στα συνέδρια. Και έτσι, εμείς μένομε να υποπτευόμαστε, πως ο στόχος τους είναι άλλος, από την προώθηση της γνώσης μας στην αρχαία ελληνική οργανολογία. 

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Estreicher, Z.
1948 “Ein Versuch der Musikarchäologie”, Schweizerische Musikzeitung
88:348-355. 
Heartz, D. & B. Wade (Επιμ.) 1981 Report of the Twelfth Congress of the International Musicological Society, Berkeley 1977. Kasel & Basel & London.
Hickmann, Ellen
1994a “Musikarchäologie in der Ägäis und Anatolien. 6. Internationales Kolloquium der SG Music Archaeology, ICTM, Istanbul, 12-16 April 1993”, Die Musikforschung 47:59-60.
Hickmann, Ellen
1994b “Musikarchäologie in der Ägäis und Anatolien. 6. Internationales Kolloquium der SG Music Archaeology, ICTM, Istanbul, 12-16 April 1993”, Bulletin of the International Council for Traditional Music 84:18-20. 
Hickmann, Ellen & Ricardo Eichmann (Επιμ.)
2000 Studien zur Musikarchäologie. I. Saiteninstrumente im archäologischen Kontext. Vorträge des 8. Symposiums der Study Group on Music Archaeology (ICTM), Limassol, 26.-30. August 1996 und andere Beitrage/Stringed Instruments in Archaeological Contexts. Papers from the 8th Symposium of the Study Group on Music Archaeology (ICTM), Limassol, 26-30 August 1996 and Other Contributions. Rahden: Marie Leitdorf. 
Hickmann, Ellen & Ingo Laufs & Ricardo Eichmann (Επιμ.)
2000 Studien zur Musikarchäologie. II. Musikarchäologie früher Metallzeiten. Vorträge des 1. Symposiums der International Study Group on Music Archaeology im Kloster Michaelstein, 18.-24. Mai 1998/Music Archaeology of Early Metal Ages. Papers from the 1st Symposium of the International Study Group on Music Archaeology at Monastery Michaelstein, 18-24 May, 1998. Rahden: Marie Leidorf.
Hickmann, Ellen & D. W. Hughes (Επιμ.) 
1988 The Archaeology of Early Music Cultures. Third International Meeting of the ICTM Study Group on Music. (Orpheus, 51). Bonn: Verlag für systematische Musikwissenschaft GmbH.
Hickmann, Ellen & Tilman Seebass
1995a “Music Images and the Bible-Instruments-Forms-Symbolism. Conjoint Conference of ICTM SGs on Music Archaeology and Iconography, Jerusalem/Ramat Gan, 29 December 1994-3 January 1995”, Bulletin of the International Council for Traditional Music 87:10-13.
Hickmann, Ellen & Tilman Seebass
1995b “Music Images and the Bible-Instruments-Forms-Symbolism. Conjoint Conference of ICTM SGs on Music Archaeology and Iconography, Jerusalem/Ramat Gan, 29 December 1994-3 January 1995”, Harpa 18:70-77.
Hickmann, Ellen & Tilman Seebass
1995c “Music Images and the Bible-Instruments-Forms-Symbolism. Conjoint Conference of ICTM SGs on Music Archaeology and Iconography, Jerusalem/Ramat Gan, 29 December 1994-3 January 1995”, Die Musikforschung 48.3:283-284.
Homo-Lechner, C. & A. Bélis & A. Buckley & F. Pickard (Επιμ.) 
1994 La pluradisciplinarité en l’archéologie musicale, Fourth International Meeting of the Study Group on Music Archaeology in the ICTM, Saint-Germain-en-Leye, 8-12 October 1990. I-II. Paris.
Lawson, Graeme
1983 “The Cambridge Survey”, in Ed., G.Lawson, Current Research in European Archaeomusicology. 1st International Meeting of the Study Group on Music Archaeology (ICTM), Cambridge, December 1982. A Summary and Abstracts of a Seminar on the Archaeology of Musical Instruments.(Cambridge Music-Archaeological Reports, 6). Cambridge: Cambridge Music-Archaeological Research Project.
Lund, Cajsa (Επιμ.) 
1986-87 Second Conference of the ICTM Study Group on Music Archaeology, Stockholm, November 19-23, 1984. I. GeneralStudies. II. The Bronze Lures.(Publications by the Royal Swedish Academy of Music, 53). Stockholm: Kurgl.
Otte, M. (Επιμ.)
1994 Sons Originels, Préhistoire de la musique. 5th International Meeting of the ICTM SG on Music Archaeology. Actes du colloque de musicologie, 11-13 Décembre 1992. (Etudes et Recherches Archéologiques de l’ Université de Liège, 61). Liège. 
Sachs, Curt
1943 The Rise of Music in the Ancient World East and West. 
New York: Norton. 

***

      ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

                  2002 Blankenbourg      3^o ISGM Αρχαιομουσικολογίας

[2002] Ü         2000 Blankenburg       2^o ISGM Αρχαιομουσικολογίας

2000 Ü           1998 Blankenburg       1^o ISGM Aρχαιομουσικολογίας   

2000 Ü           1996 Λεμεσός      8^o ICTM Aρχαιομουσικολογίας 

1995 Torino            Συνέδριο NEWS Τέχνη των Βράχων

2000 Ü           - Στρ. Τραπ. «Μουσ. Αρχ. & Τ. τ. Βράχων»

2000 Ü           1994 Ιερουσαλήμ      7^o ICTM Αρχαιομουσικ.+Εικονογραφία Αναφορά 1983 Ü      1993 Istanbul       6^o ICTM Αρχαιομουσικολογίας

1994 Ü           1992 Liège       5^o ICTM Αρχαιομουσικολογίας

       1990 Saint-Germain-en-Laye,Paris

1994 Ü                             4^o ICTM Αρχαιομουσικολογίας

1988 Ü           1986 Γερμανία      3^ο ICTM Αρχαιομουσικολογίας    

1986 Ü           1984 Stockholm      2^o ICTM Αρχαιομουσικολογίας

1983 New York      Συνέδριο  ICTM  Εθνομουσικολογίας

                 - Στρ. Τραπ. “Music and Dance in Prehistoric Cultures”

                                   - Ιδρυση Ομάδας Αρχαιομουσικολογίας

Αναφορά 1983 Ü      1982 Cambridge       1^ο ICTM  Αρχαιομουσικολογίας

1981     Σεούλ                       Συνέδριο ICTM Εθνομουσικολογίας

1977     Berkeley                 Συνέδριο Μουσικολογίας IMS                                                       - Στρ.Τραπ.: “Music and Archaeology”   

1947     Estreicher               “Musikarchäologie”

1943     Sachs                    The Rise of Music in the Ancient World East and West

Archaeologia Musicalis (1987-90)

Music Archaeology Bulletin (1984-86)                          

Κατεβάστε την ομιλία σε [pdf] format