1ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Μουσικής Έρευνας
Προβλήματα και προτάσεις για την Ελληνική βιβλιογραφία στη μουσική έρευνα
Όπως φαίνεται και από τον τίτλο θα ασχοληθώ με κάτι, το οποίο με ενδιαφέρει προσωπικά αλλά και με απασχολεί λόγω του ότι τα τελευταία έξι χρόνια εργάζομαι στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σχετίζεται με την διδασκαλία της μουσικής και είναι κάτι που και οι συνάδελφοι των άλλων τμημάτων θα αντιμετωπίζουν.
Ξεκινώντας θα ήθελα να κάνω μια μικρή ιστορική αναδρομή. Να πάω 10 χρόνια πίσω και να σκιαγραφήσω πως ήταν η κατάσταση στην Ελλάδα, εφόσον οι μόνοι φορείς που εκπροσωπούσαν τη μουσική παιδεία ήταν τότε τα ωδεία. Είναι γνωστό ό,τι υπήρχε και εξακολουθεί να υπάρχει τη στιγμή αυτή που μιλάμε στην Ελλάδα. Με ορισμένες βέβαια εξαιρέσεις πρόκειται για συγγράμματα που αφορούν τα ωδειακά μαθήματα, δηλαδή κάποιες αρμονίες, μάλλον εκατοντάδες αρμονίες και πολύ λιγότερες, δύο, τρεις ή τέσσερις ιστορίες της μουσικής. Οπότε όποιοι άνθρωποι ήθελαν να πραγματοποιήσουν μια έρευνα πριν 10-15 χρόνια, η οποία θα ήτανε περισσότερο μουσικολογική και όχι απλώς μουσική, σαφώς θα έπρεπε να ξέρουν ξένες γλώσσες. Βέβαια οι περισσότεροι από εμάς, όπως ξέρετε, έχουμε σπουδάσει στο εξωτερικό και τα πρώτα βιβλία που διαβάζαμε ήτανε των γραμμάτων, ξένα-ξενόγλωσσα. Κυρίως αγγλικά, γαλλικά και δευτερευόντως γερμανικά.
Με την δημιουργία των Τμημάτων Μουσικών Σπουδών τα πράγματα άλλαξαν, γιατί, οπωσδήποτε, οι καθηγητές, οι διδάσκοντες γενικά, είναι υποχρεωμένοι, και χρειάζεται, να δίνουν κάποια βιβλιογραφία στους φοιτητές. Αμέσως λοιπόν και εγώ και κάποιοι άλλοι συνάδερφοι, αρχίσαμε να σκεφτόμαστε όλο αυτό το πρόβλημα που προέκυπτε. Κατ` αρχάς, όπως ξέρουμε όλοι, υπάρχουν τα μαθήματα, υπάρχουν τα σεμινάρια, υπάρχουν τα μεταπτυχιακά ή οι διδακτορικές διατριβές, όπου ουσιαστικά χρειάζεται μια τεράστια βιβλιογραφία, για να αντιμετωπιστούν όλα αυτά τα προβλήματα. Το καλύτερο, βέβαια, είναι κανείς να ξέρει και να μιλάει μια - δυο - τρεις γλώσσες, αλλά πολλές φορές, βλέπουμε τα τελευταία χρόνια, ότι παιδιά που είναι πρώτο ή δεύτερο έτος δεν γνωρίζουνε κάποια γλώσσα και αν γνωρίζουν μία είναι Αγγλικά και αυτή είναι περιορισμένη, με αποτέλεσμα ήδη από το πρώτο εξάμηνο, για κάποιους ανθρώπους, καθηγητές και διδάσκοντες γενικά, όταν θέλουν να δώσουν μια βιβλιογραφία, ή ζητούν κάποιες εργασίες, να υπάρχει ένα τεράστιο πρόβλημα για την αντιμετώπιση αυτών των εργασιών.
Θα μιλήσω για μένα προσωπικά, ο οποίος επιμένω στο θέμα των εργασιών, ακόμη και στα μαθήματα επιλογής, και κατά καιρούς έχω ταλαιπωρήσει τον κύριο Βλαγκόπουλο και τον κο Stroux στέλνοντας τους μαθητές μου στην βιβλιοθήκη του Μεγάρου και παρατηρούσα πράγματι ότι υπήρχε μια δυσκολία προσέγγισης της βιβλιογραφίας, γιατί για κάποια βιβλία που είναι αναλύσεις, ιδιαίτερα στην μουσική του 20ο αιώνα, ήτανε δύσκολο στα παιδιά να έχουνε τις κατάλληλες γνώσεις για να μπορούν να αντιμετωπίσουν αυτό το θέμα. Ως εκ τούτου πολλές φορές έκανα εγώ κάποιες μεταφράσεις. ʼλλες φορές τους έδινα κάποια άλλα κείμενα, αλλά πάντοτε υπήρχε και υπάρχει αυτό το πρόβλημα.
Ο ίδιος είχα αντιμετωπίσει το θέμα της μετάφρασης παλιότερα, το 1983 συγκεκριμένα, όταν είχα μεταφράσει το βιβλίο αυτό, πιθανώς που θα γνωρίζετε πολλοί, του Έρικ Σάιτσμαν, του 20ο αιώνα, θυμάμαι είχα καταναλώσει πάρα πολύ κόπο. Ενάμισι χρόνο για να κάνω μια μετάφραση, που μπορώ να πω σήμερα δεν με ικανοποιεί κιόλας και όσοι βέβαια, έχουν κάνει μεταφράσεις ξέρουνε ότι χρειάζεται πάρα πολύς κόπος και ότι βέβαια η αμοιβή που παίρνει κανείς από έναν εκδότη είναι πάρα πολύ μικρή. Είναι δηλαδή δυσανάλογος ο χρόνος που δαπανά σε μια μετάφραση με το αποτέλεσμα.
Προσωπικά λέω στους φοιτητές μου ότι είναι απαραίτητο τουλάχιστον ένας φοιτητής που τελειώνει μια οποιαδήποτε ειδικότητα, ας μιλήσουμε για τη μουσική, να γνωρίζει τουλάχιστον δύο γλώσσες. Συνήθως ο κόσμος μαθαίνει Αγγλικά, δευτερεύοντα Γαλλικά και λιγότερο Γερμανικά, παρόλο που η Γερμανία είναι από τις πρώτες χώρες στη μουσικολογία, τουλάχιστον στην Ευρώπη.
Όλα αυτά λοιπόν τα προβλήματα με έκαναν να σκεφτώ τα τελευταία χρόνια πως θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί ένα τέτοιο τεράστιο όντως πρόβλημα. Δηλαδή από τη μια μεριά πιστεύω ότι καλύτερα να μην γίνονται μεταφράσεις να τα διαβάζει κανείς από το πρωτότυπο, από την άλλη μεριά, στην πράξη, βλέπει κανείς, ιδιαίτερα στα μαθήματα μουσικών σπουδών, ότι πάρα πολύς κόσμος ξέρει μια γλώσσα.
Νομίζω ότι για να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα, γιατί υπάρχει ένα τεράστιο ιστορικό κενό (και το τεράστιο ιστορικό κενό δηλαδή μιλάμε για πολύ στοιχειώδη βιβλία. Φέρνω για παράδειγμα αυτό το περίφημο βιβλίο του Θρασύβουλου Γεωργιάδη το οποίο το μετέφρασε ο κύριος Θέμελης τα τελευταία χρόνια και όταν σκεφτούμε το τι βιβλία υπάρχουν όσων αφορά στο χώρο της ιστορίας της μουσικής αρχικά -που είναι για μένα ο πιο βασικός κλάδος και δευτερεύοντος όλα τα άλλα τα οποία αφορούν βέβαια τα βιβλία ανάλυσης- βλέπουμε καμιά φορά και με πιάνει δέος γιατί σκέφτομαι πώς είναι δυνατόν να καλυφτεί ένας τέτοιος χώρος που αφορά την αναγέννηση, το μπαρόκ, τον κλασικισμό, τον ρομαντισμό και ιδιαίτερα τη μουσική του 20ο αιώνα. Αυτό που θα ήθελα ουσιαστικά να προτείνω είναι ότι θα έπρεπε σαφώς να υπάρχει μια επιχορήγηση μια χρηματοδότηση και μια πολιτική, η οποία θα ξεκινάει από έναν φορέα μπορεί να είναι τα Τμήματα Μουσικών Σπουδών, μπορεί να είναι το Υπουργείο Πολιτισμού, μπορεί να είναι ιδιωτικοί φορείς δεν ξέρω ποιοί, ούτως ώστε να υπάρξει μια αρχή.
Και βέβαια με μια ιεράρχηση αξιοκρατική και λέω αξιοκρατική γιατί βέβαια ατομικά ο καθένας έχει διαφορετικές δυνατότητες (όπως έκανα εγώ και είχα μεταφράσει το βιβλίο του Σάιτσμαν τότε βέβαια οι γνώσεις μου το 1983 ήταν πολύ λιγότερες). Αν με έβαζε κάποιος τώρα να μεταφράσω το βιβλίο του Σάιτσμαν δεν θα το μετέφραζα. Θα μετέφραζα για παράδειγμα του Μόργκαν για να μιλήσουμε για αγγλοσαξονική βιβλιογραφία και φέρνω αυτό το παράδειγμα ακριβώς για να δείξω ότι χρειάζεται μια πολύ πιο συλλογική δουλειά για να αντιμετωπιστεί η ιστορία αυτή των μεταφράσεων.)
Οπωσδήποτε όμως θα πρέπει να γίνουν κάποιες επιτροπές είτε στο Πανεπιστήμιο είτε διεπιστημονικές και διαπανεπιστημιακές, να γίνει μια ιεράρχηση όσον αφορά τους τομείς επαναλαμβάνω, αναγέννηση, μπαρόκ, κλασικισμός, ρομαντισμός και να χωριστούν σε δύο τομείς: το ένα θα αφορά καθαρά ιστορικό και το άλλο θα αφορά τις αναλύσεις.
Ένας τρίτος τομέας βέβαια, είναι η φιλοσοφία της μουσικής και επειδή προηγουμένως ανέφερα το βιβλίο του Θρασύβουλου Γεωργιάδη, όταν ονόματα όπως είναι ο Χάσλεντ, ο Νταλχάουζ, ο Γκάρντεν, ο Αντόρνο -για να αναφέρω ορισμένα βιβλία- είναι παντελώς αμετάφραστα και όσων αφορά στα μεταφρασμένα αποσπάσματα -του δε Αντόρνο οι μεταφράσεις είναι μέτριες, γιατί κακά τα ψέματα δεν είναι εύκολο να μεταφράσει κανεις Αντόρνο- δεν κατηγορώ τους ανθρώπους που μετέφρασαν τέτοια βιβλία. Το γεγονός αυτό δείχνει λοιπόν ότι η μέχρι τώρα πρακτική δεν ευδοκιμεί και συγχρόνως ότι απαιτείται μια ομάδα από ανθρώπους που θα είναι ειδικευμένοι είτε στα ιστορικά μαθήματα, είτε στα καθαρά αναλυτικά μαθήματα ούτως ώστε να γίνει μια συλλογική προσπάθεια μετάφρασης βιβλίων.
Δεν έχω να πω τίποτα άλλο, ουσιαστικά εδώ θέλω να τελειώσω. Η πρόταση νομίζω είναι σαφής στο ότι θα πρέπει να γίνουν κάποιες συλλογικές προσπάθειες όσον αφορά αυτήν την υπόθεση που σημαίνει μετάφραση.