1ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Μουσικής Έρευνας

Αρχεία παραδοσιακής μουσικής:Η διαχείρισή του μέσα από πολυπαραμετρική βάση δεδομένων, ως εργαλείο μουσικής έρευνας. Προβλήματα και προοπτικές.

Νίκος Διονυσόπουλος

 

Η συγκεκριμένη Βάση Δεδομένων αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Ανθεμούσα» και αφορά την μουσική. Η «Ανθεμούσα» (Ολοκληρωμένο σύστημα ψηφιοποίησης και ηλεκτρονικής αρχειοθέτησης ιστορικών τεκμηρίων εικόνας και ήχου), υλοποιήθηκε ως ερευνητικό πρόγραμμα της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (ΕΠΕΤ ΙΙ) ,ανάδοχο το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και συνεργαζόμενους φορείς το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών της Πάτρας΄ το Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας.

Το μέρος της μουσικής είχε αναλάβει το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας σε επιστημονική συνεργασία με το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών, με υπεύθυνο της διεπιστημονικής ερευνητικής ομάδας τον Γρηγόρη Σηφάκη και ερευνητές τους Νίκο Διονυσόπουλο, Ζωή Μάργαρη, Βασίλη Νιτσιάκο, Γιώργο Παναγιώτου, Κώστα Λώλη και Ρενάτα Δαλιανούδη.

Έτσι το μέρος του προγράμματος που αναλογούσε στη μουσική, αφορούσε την ανάπτυξη κατάλληλης Β.Δ. για την εισαγωγή ψηφιοποιημένων  τεκμηρίων ήχου και εικόνας, την ηλεκτρονική ταξινόμησή τους με βάση τις πληροφορίες που συνοδεύουν και ενοποιούν το υλικό αυτό και τη δημιουργία εργαλείων αναζήτησης και ανάκλησης των καταχωρήσεων βάσει πολλαπλών κριτηρίων. Στόχος ήταν η δημιουργία θεματικού μουσικού αρχείου σε ηλεκτρονική μορφή, δηλαδή τη δημιουργία μιας ψηφιακής μουσικής βιβλιοθήκης ή, με άλλα λόγια, την αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας της πληροφορίας, που οδηγεί στη μορφή της Βάσης Δεδομένων. Εξ’ άλλου το οπτικοακουστικό υλικό προσφέρεται κατεξοχήν στις εφαρμογές της τεχνολογίας των πολυμέσων.

Η υλοποίηση του έργου είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη τεχνογνωσίας σχετικά με τις εξελιγμένες τεχνικές επεξεργασίας ήχου και τη δημιουργία ηλεκτρονικών μεθόδων ταξινόμησης ηχητικών και εθνομουσικολογικών δεδομένων. Στη συνέχεια έγινε εισαγωγή του συνολικού επεξεργασμένου ηχητικού και οπτικού υλικού στη Β.Δ. και η ταξινόμησή του με την τεκμηρίωση που το συνοδεύει.

Το σύστημα που προέκυψε υποστηρίζει μεγάλο όγκο δεδομένων, και προβλέπει τις μεθόδους αναζήτησης και παρουσίασης τους, ενώ λειτουργεί σε πολυχρηστικό (multi-user)  περιβάλλον. Παράλληλα υπάρχει η δυνατότητα προσπέλασης της βάσης δεδομένων με την χρήση του internet.

Το αποτέλεσμα-προϊόν μπορεί να απευθύνεται σε ποικίλους αποδέκτες στο χώρο της εκπαίδευσης και του πολιτισμού: ερευνητές ή σπουδαστές που σκοπεύουν να μελετήσουν συστηματικά ένα αρχείο (που θα έχει ενσωματωθεί στη Β.Δ.) ή μια μουσική θεματολογία, έως τους μουσικόφιλους και τους μουσικούς που θα ήθελαν να βρουν κάποια συγκεκριμένα μουσικά κομμάτια σχολιασμένα προς σύγκριση και γνώση.

Η συγκεκριμένη Β.Δ. έχει ως κεντρική έννοια διαπραγμάτευσης το τραγούδι ως κοινωνικό / πολιτισμικό φαινόμενο, το οποίο θέλει να παρουσιάσει με τα επιμέρους στοιχεία του στην αλληλοδιαπλοκή τους – δηλ. με τις τρεις συνιστώσες που το συναποτελούν: μουσική, λόγος, χορός με τα κοινωνικά τους συμφραζόμενα, συνδυαστικά και όχι κατακερματισμένα, όπως γινόταν σε παλιότερες εποχές, όπου η καθεμία από τις επιμέρους διαστάσεις, αντιμετωπιζόταν ως ανεξάρτητο και αυθύπαρκτο στοιχείο.

Το αρχικό μουσικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε πιλοτικά, είναι καταγραφές από επιτόπιες έρευνες τις τελευταίας εικοσαετίας κα ι από υπάρχοντα μουσικά αρχεία, τα οποία είναι εύκολα στην προσπέλαση, και μπορούν να δώσουν, σε κάποιο βαθμό, το στοιχειώδες συνοδευτικό υλικό τεκμηρίωσης.

Στη τυπική περίπτωση όμως, η μεθοδολογία και η οργάνωση των δραστηριοτήτων που προτείνεται για τη συνέχιση του προγράμματος για τον εμπλουτισμό της Β.Δ. , σε γενικές γραμμές είναι η εξής: (βλ. πίνακας Νο 1, Οργανόγραμμα δραστηριοτήτων).

 

ΟΡΓΑΝΟΓΡΑΜΜΑ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ

Η λογική που έχει δομηθεί η Β.Δ. ως προς τους ερευνητές που εργάζονται για τον εμπλουτισμό της, καθώς και τη δομή / λειτουργικότητα που παρουσιάζει αυτή στον επισκέπτη / χρήστη, φαίνεται στον πίνακα Νο 2 (Εισαγωγή).

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όλα τα πεδία της Β.Δ. είναι αναζητήσιμα, εκτός από αυτά που δεν αποτελούν βασικές αφετηρίες αναζήτησης (π.χ. χρονική διάρκεια).

Μπορεί να γίνει συνδυαστική / παραμετρική αναζήτηση, με τιμές από διαφορετικά πεδία και λέξεις κλειδιά. Τα αποτελέσματα της αναζήτησης εμφανίζονται σε έναν κατάλογο, από τον ποίο ο ερευνητής επιλέγει τις καταγραφές που τον ενδιαφέρουν. Η επιλογή οδηγεί στην οθόνη του κοινού δελτίου. Οι λογικοί οδοί και οι τρόποι αναζήτησης φαίνονται στο σχετικό οργανόγραμμα (βλ. πίνακας Νο 3, Αναζήτηση)

Το σημαντικό, και ταυτόχρονα το ισχυρό σημείο αυτής της Β.Δ., είναι η δυνατότητα που παρέχει στον ερευνητή – επισκέπτη να έχει ταυτόχρονη προσπέλαση και εποπτία από την οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή στο ποιητικό κείμενο, στη μουσική παρτιτούρα, στο κινησιόγραμμα και στις φωτογραφίες των μουσικών, ενώ ακούει το κομμάτι από τα ηχεία και βλέπει το σχετικό βίντεο.

ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ  

Θα μπορούσε κανείς να εκθέσει αναλυτικά τους προβληματισμούς που αναπτύχθηκαν στην ερευνητική ομάδα, και να σχολιάσει τις αρκετές, πραγματικά, ιδιομορφίες και ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η δημιουργία μιας ηλεκτρονικής μουσικής βιβλιοθήκης. Να αναφερθεί, επίσης, στις δυνατότητες που δίνει στον ερευνητή μια τέτοια οργανωμένη και εμπλουτισμένη βιβλιοθήκη. Δυνατότητες που ήταν πολύ δύσκολα επιτεύξιμες, αν όχι αδιανόητες, πριν την εμφάνιση και εφαρμογή της πληροφορικής. Δυνατότητες που αφορούν κυρίως τα δομικά στοιχεία και τις επιμέρους μορφολογίες του τραγουδιού (λ.χ. ρυθμός, κλίμακα, ποιητική δομή κ.λ.π.), και που επιτρέπουν εύκολα πλέον την συγκριτική και στατιστική ανάλυση μιας ευρείας ομάδας τραγουδιών, σύμφωνα με τις εκάστοτε ανάγκες και παραμέτρους που θέτει το προς έρευνα θέμα.

Όμως θα ήθελα να καταθέσω εδώ επιγραμματικά δυο-τρία σημεία  ενός προβληματισμού, στο επίπεδο διαχείρισης και αντιμετώπισης τέτοιου είδους βάσεων δεδομένων, που διαπραγματεύονται πολιτισμικά δεδομένα.

α. Το πρώτον είναι ότι για να λειτουργήσει ως σημαντικό ερευνητικό εργαλείο μια τέτοια Β.Δ. θα πρέπει να έχει εμπλουτισθεί με σεβαστό αριθμό εγγραφών, για να μπορεί να αποδώσει τους καρπούς της εμφανώς στα σημεία που υπερτερεί σε σχέση με τη μέχρι τώρα γνωστή κλασική έρευνα.

β. Η διεπιστημονική ομάδα η οποία θα αξιολογήσει, θα επεξεργαστεί και θα φορτώσει τα επεξεργασμένα δεδομένα, θα πρέπει να είναι όσον το δυνατόν εγκυρότερη και με συνέπεια προς τις αρχές αξιολόγησης και επεξεργασίας, που έχουν τεθεί από την αρχή, για να μπορεί να είναι συγκρίσιμο το συνολικό υλικό. Και τούτο καθ’ όσον τα δεδομένα που αναζητά ο χρήστης, αναδεικνύονται επί ίσοις όροις στην οθόνη του και μάλιστα «ιεροποιημένα» από το νέο μέσο (Η/Υ), το οποίο ανάγει στη σφαίρα του έγκυρου και του αδιάβλητου.

γ. Το κόστος συλλογής, επεξεργασίας και φόρτωσης των δεδομένων, είναι πολύ υψηλό, αν αναλογιστεί κανείς ότι συνήθως μπορεί να υπερβεί τις δέκα ανθρωποώρες για κάθε εγγραφή. Αυτή η σκέψη και σε συνδυασμό με τις προηγούμενες επισημάνσεις, μας οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι τουλάχιστον προς το παρόν, μπορούν να υλοποιηθούν με σχετική πληρότητα λίγες μόνον τέτοιες βιβλιοθήκες, και μάλιστα μόνον σε εθνικό επίπεδο.

δ. Στη φάση αναζήτησης, κυρίως του συνοδευτικού υλικού τεκμηρίωσης των χρησιμοποιηθέντων ηχογραφημένων, έγινε αισθητή η αναγκαιότητα της αναπροσαρμογής των μεθοδολογιών και της οργάνωσης της επιτόπιας έρευνας, έτσι ώστε να προκύψουν τα δεδομένα που θα κάνουν εφικτή την ανάλυση, την εγγραφή και την παρουσίαση του τραγουδιού, μέσα από τη Β.Δ. , ως κοινωνικο-πολιτισμικού φαινομένου.

Έτσι, η αναλυτική δομή μιας τέτοιας βάσης, όπως υλοποιήθηκε σε αυτή τη περίπτωση, δείχνει τον δρόμο μέσα από διαδικασίες ανάδρασης, για το «ποια» στοιχεία και «πώς» πρέπει να συλλεχθούν στις μελλοντικές έρευνες, αναβαθμίζοντας και διευρύνοντας έτσι την οπτική και την πρακτική μας στις έρευνες πεδίου. Παραδειγματικά μπορούν να αναφερθούν ότι τα βιογραφικά των μουσικών, η σύγχρονη βιντεοσκόπηση με την ηχογράφηση, η φωτογράφηση, η καταγραφή συνθηκών ηχογράφησης και του κοινωνικού πλαισίου όπου λειτουργεί η κάθε ερευνώμενη μουσική κλπ, κλπ., είναι εκ των ουκ άνευ πρακτικές για την πληρέστερη έρευνα και μελέτη της μουσικής, ενώ παράλληλα είναι αναγκαίες για να προκύψουν τα δεδομένα που θα συμπληρώσουν τα περισσότερα από εκατόν είκοσι πεδία της καρτέλας του κάθε τραγουδιού.

ε. Τέλος, κάποιος που θα προσπελάσει την καρτέλα ενός τραγουδιού, με όλες τις αναλύσεις και τα δεδομένα του, δεν πρέπει να θεωρήσει ότι έμαθε τα πάντα για αυτό. Η αποτύπωσή του στο χαρτί ή στην οθόνη του ηλεκτρονικού μας υπολογιστή, δεν παύει να είναι μια αποτύπωση και όχι το ίδιο το τραγούδι. Η εμπειρία του και η βιωματική γνώση του τραγουδιού μέσα στα κοινωνικά του συμφραζόμενα και στην κανονική του επιτέλεση, εκεί όπου ζει, λειτουργεί και αναπνέει, θα είναι πάντα αναγκαίες για την καλύτερη κατανόησή του, μιας και το τραγούδι δεν είναι μόνον αναλυτικές παράμετροι, αλλά ένα ζωντανό και δυναμικά εξελισσόμενα στον χρόνο, κοινωνικό προϊόν, που σημαίνει πολύ περισσότερα απ’ ότι η μετρική στο ποιητικό κείμενο, η κλίμακα στη μελωδία και τα βήματα στο χορό.


(πίνακας Νο. 1)

 
(πίνακας Νο. 1)

 

 
( πίνακας Νο. 3)

 

Κατεβάστε την ομιλία σε [pdf] format