Θησαυρός Ελληνικής Μουσικής

εκτενής θριαμβευτικός ύμνος της Ορθοδοξίας που ψάλλεται σε ιδιαίτερη ακολουθία (την "Ακάθιστον") κατά τη Μεγάλη Σαρακοστή, τμηματικά μεν στους Απόδειπνους της Παρασκευής των 4 πρώτων εβδομάδων, συνολικά δε στον `Ορθρο του Σαββάτου της 5ης εβδομάδας (το βράδυ της Παρασκευής). Ανήκει στα έμμετρα χριστιανικά εγκώμια, που συντίθενται από προοιμιακό τροπάριο και ισοσύλλαβες "ομοτονούσες"στροφές τις ονομαζόμενες οίκους (με ακροστιχίδα και εφύμνιο). Ως προοίμιο του Ακάθιστου ύμνου μας έχει παραδοθεί το τροπάριο "Τ~?η ]υπερμάχω στρατηγ~?ω τ`α νικητήρια ...". Από τους 24 οίκους (σε αλφαβητική ακροστιχίδα) που ακολουθούν,  οι μεν περιττοί περιέχουν 18 στίχους, οι δε άρτιοι 6 μόνο και έχουν εφύμνιο το "Αλληλούια". Από τους δεκαοκτάστιχους οίκους, οι 13 αρχίζουν με το "Χα~ιρε"(χαρακτηρίζοντας ολόκληρο τον ύμνο με τήν προσωνυμία "Χαιρετισμοί της Παναγίας") και φέρουν ως εφύμνιο τον τελευταίο στίχο του προοιμίου "χα~ιρε, Νύμφη [ανύμφευτε". Εκτός αυτών, ο `Υμνος συνδέεται με αξιόλογο ιστορικό γεγονός και έχει αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία για την ορθόδοξη Χριστιανοσύνη. Συγκεκριμένα, στα χρόνια του αυτοκράτορα Ηράκλειου (610-641), κι ενώ εκείνος είχε εκστρατεύσει κατά των Περσών, "στίφη μυριάριθμα"Περσών και Αβάρων πολιόρκησαν από ξηρά και θάλασσα την Κων/πολη. Οι ολιγάριθμοι υπερασπιστές της, εμψυχωμένοι από τον πατριάρχη Σέργιο και ενθαρρυμένοι "]]υπό τ~ης [αμάχου Προμάχου" Θεοτόκου, κατόρθωσαν να αποκρούσουν τους εισβολείς. Ο ευσεβής λαός της Βασιλεύουσας, "τ~?η Θεομήτορι τ`ην χάριν [αφοσιούμενοι, ]ολονύκτιον τ`ον υμνον κα`ι [ακάθιστον α[υτ~?η [εμελ?ώδησαν ([εν τ~?ω Να~?ω τ~ης Θεοτόκου τ~ων Βλαχερν~ων), ]ως ]υπερφυε~ι δυνάμει διαπραξαμένη τ`ο κατ`α τ~ων [εχθρ~ων τρόπαιον". `Ετσι, για να μην ξεχαστεί η  θαυματουργική αυτή διάσωση (που έγινε πιθανόν το 626), αλλά και άλλα παρόμοια μεταγενέστερα περιστατικά, καθορίστηκε να ψάλλεται ο συγκεκριμένος `Υμνος σε ειδική Ακολουθία "ορθοστάδην"(για τούτο και αυτή ονομάστηκε "ακάθιστος"). Η Ακολουθία του "Ακάθιστου"πήρε (με την προσθήκη και του κανόνα Ιωσήφ του Υμνογράφου) την τελική της μορφή επί πατριάρχου Φωτίου και μετά την κατά το 860 απόκρουση της επιδρομής των Ρώσων, οπότε η σωτηρία της πόλης αποδόθηκε και πάλι στη Θεοτόκο. Για την εποχή σύνθεσης του `Υμνου υπάρχει αρκετή πολυγνωμία, τόση όσο να καλύπτεται μισή χιλιετία!...(από του 4ου μέχρι και του 9ου αι.). Σήμερα θεωρείται πιθανότερη η γνώμη ότι τουλάχιστον οι 24 οίκοι είναι έργο του 6ου αι. και ότι μάλλον επιλέχτηκαν από τον πατριάρχη Σέργιο ως το χαρακτηριστικό έμμετρο εγκώμιο προς τη Θεοτόκο, για να αναπεμφθούν κατά την προαναφερμένη ολονυκτία ως ευχαριστήρια δοξολογία προς την "]υπερμάχον Στρατηγόν". Το ότι οι στροφές του "Ακάθιστου"είναι προγενέστερες της εποχής, κατά την οποία τις "[εμελ?ώδησε ]ο θεοφιλής τ~ης πόλεως Κωνσταντίνου  λαός", προκύπτει και από το γεγονός ότι σ' αυτές δεν παρατηρείται σαφής υπαινιγμός για τα συνταρακτικά πολεμικά γεγονότα εκείνων των ημερών. Αντιθέτως, το σημερινό προοίμιο "Τ~?η ]υπερμάχω..."περιέχει τόσο τους ζητούμενους σαφείς υπαινιγμούς όσο και τα "ε[υχαριστήρια τ~ης λυτρωθείσης [εκ τ~ων δειν~ων" Κων/πολης. Συνεπώς είναι δικαιολογημένη η άποψη ότι το προκείμενο προοίμιο (που άλλωστε δεν έχει σχέση με τις επόμενες στροφές) είναι μεταγενέστερο των οίκων του "Ακάθιστου"και πιθανότατα συνετέθη για την ολονύκτια Ακολουθία που ασφαλώς τελέστηκε μετά από τη σωτηρία της Πόλης. Ως αρχικό προοιμιακό αυτόμελο, θεωρείται αυτό που ψάλλεται στη σχετική ακολουθία ακριβώς πρίν το σημερινό προοίμιο:"Τ`ο προσταχθ`εν μυστικ~ως λαβ`ων [εν γνώσει...", του οποίου το περιεχόμενο, σύμφωνα προς τους σχετικούς κανόνες, αποτελεί περίληψη των στροφών. Ως προς τον δημιουργό του `Υμνου, σήμερα θεωρείται απίθανο να είναι έργο του Ρωμανού του Μελωδού, γιατί δεν εμφανίζει την κλασική τελειότητα και απλότητα της ποίησής του. Αντιθέτως, η περίτεχνη δομή και ορισμένα τεχνικά χαρακτηριστικά καθιστούν πιθανότερη την άποψη, ότι πρόκειται για έργο όχι της 1ης, αλλά της 2ης γενιάς συνθετών κοντακίων (εκείνης που άκμασε κατά το 2ο μισό του 6ου αι.). `Ομως κι εδώ απαντούν πλείστα χαρακτηριστικά της εποχής ακμής των κοντακίων, έτσι ώστε δικαιολογούν την εντελώς ιδιαίτερη θέση του `Υμνου στην Ορθόδοξη λατρεία, τις πολυάριθμες διασκευές και μεταφράσεις του (λατινικά, αραβικά, τουρκικά, σλαβονικά και σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες) καθώς και τη μέγιστη επιρροή πού εξάσκησε σε μεταγενέστερα καλλιτεχνήματα κάθε είδους (χριστιανικά και μη). Πρέπει τέλος να αναφερθεί ότι στο σύνολό του το έργο αποτελεί υπέρλαμπρο εγκώμιο της Παναγίας. Στο 1ο μέρος εξυμνείται ο  Ευαγγελισμός, η Γέννηση του Χριστού, η Προσκύνηση των μάγων, η Φυγή στην Αίγυπτο και τα περί Συμεώνος. Στο Β' μέρος (Ν-Ω) υπάρχει, μεταξύ άλλων, η ανακαίνιση της Κτίσης και η κατάπληξη αγγέλων και σοφών. Τέλος ο `Υμνος επανέρχεται σε λυρική και "εκ βαθέων"εξύμνηση της Θεοτόκου ως "ουρανών πλατυτέρας", ως παντομήτορος και ως υπέρτατης πνευματικής καθοδηγήτριας.