Θησαυρός Ελληνικής Μουσικής

ως πρώτα αντίφωνα χρησιμοποιήθηκαν οι Ψαλμοί του Δαβίδ (που αργότερα διαιρέθηκαν σε 20 καθίσματα, κ.λπ.). Αργότερα ψάλλονταν τα "Μεγάλα αντίφωνα"στον ασματικό `Ορθρο και τον ασματικό Απόδειπνο, συνοδευόμενα από τα υποψάλματα (όπως και στη νεκρώσιμη ακολουθία εκτελούνταν αντιφωνικά 3 Ψαλμοί).`Ομως, η ανάπτυξη της εκκλ. υμνωδίας εκτόπισε τα περισσότερα αντίφωνα ή τα περιόρισε στις πρώτες στροφές τους. Στην εποχή μας, αντίφωνα ονομάζονται κατ' εξοχήν εκείνα της Λειτουργίας. Αυτά εκτελούνται μετά τη μεγάλη Συναπτή και την εκφώνηση του ιερέα, όταν ο κανονάρχης απαγγέλλει μεγαλόφώνα τον πρώτο στίχο του 91ου ψαλμού:"[ Αγαθ`ον τ`ο [εξομολογε~ισθαι τ~?ω Κυρί?ω κα`ι ψάλλειν τ~?ω [ονόματί σου, Υψιστε", ο δε Χορός ψάλλει το εφύμνιο:"τα~ις πρεσβείαις τ~ης Θεοτόκου, Σ~ωτερ σ~ωσον ]ημ~ας" και κατόπιν αναλαμβάνει την εκφώνηση ο αριστερός κανονάρχης και ο αριστερός Χορός ψάλλει τον β' στίχο του ίδιου ψαλμού:"Το~υ [αναγγέλλειν τ`ο πρωΐ τ`ο {ελεός σου κα`ι τ`ην [αλήθειά σου κατ`α νύκτα". Η εναλλαγή μεταξύ των Χορών συνεχίζεται  ομοιότροπα  ώς το τέλος του α' αντιφώνου και την είσοδο στη Μικρή Λειτουργία. Μετά τη Μικρή Συναπτή εκτελείται το β' αντίφωνο από τον 92ο ψαλμό, που αρχίζει με το στίχο "] Ο Κύριος [εβασίλευσεν, ε[υπρέπειαν [ενεδύσατο, [ενεδύσατο δύναμιν [ο Κύριος  κα`ι περιεζώσατο ...". Με όμοιο τρόπο εκτελείται κατόπιν το γ' αντίφωνο από τον 94ο Ψαλμό, ενώ ψάλλεται το εφύμνιο:"Σ~ωσον ]ημ~ας Υ]ιέ Θεο~υ ]ο [αναστ`ας [εκ νεκρ~ων, ψάλλοντας σοι [αλληλούια". `Ομως κατά τις δεσποτικές-θεομητορικές εορτές ψάλλονται διάφορα αντίφωνα από άλλους Ψαλμούς, τηρείται δε πάντα το εφύμνιο:"Τα~ις πρεσβείαις τ~ης Θεοτόκου" και ως εφύμνιο του γ' αντιφώνου ψάλλεται το απολυτίκιο της εκάστοτε εορτής. Συχνά τα εφύμνια μεταβάλλονται, ανάλογα με την εορτή (π.χ. των Φώτων ψάλλεται:"Σ~ωσον ]ημ~ας, υ[ιέ Θεο~υ, ]ο [εν [ Ιορδάν?η ]υπ`ο [ Ιωάννου βαπτισθείς", κ.λπ.). Είναι επίσης αξιοσημείωτο, ότι κατά τις εορτές των αγίων και τις Κυριακές δεν ψάλλονται αντίφωνα, αλλά τα λεγόμενα "προφητικά"(δηλ. οι μακαρισμοί του Ματθαίου και οι Ψαλμοί 102 και 145). "Αντίφωνα"επίσης ονομάστηκαν "κατ' επέκτασιν"τα τροπάρια που ψάλλονται στον Εσπερινό της Μ. Παρασκευής και τη νύχτα της Μ. Πέμπτης κατά τα 12 Ευαγγέλια. Ο στίχος που καταλήγουν τα αντίφωνα αναφέρεται στον Ιησού και τη Θεοτόκο. Τα αντίφωνα του Εσπερινού καλούνται καθίσματα (τα περισσότερα στοιχεία από την Εγκυκλοπαίδεια του "ΗΛΙΟΥ").