Θησαυρός Ελληνικής Μουσικής

`Ετσι ονομαζόταν ήδη από την αρχαιότητα η διαφορά (ή "διάστασις") μεταξύ 2 φθόγγων διαφορετικής τάσης, από τους οποίους ο χαμηλότερος λεγόταν "βαρύς"και ο ψηλότερος "οξύς". Δηλαδή, μουσικό διάστημα ήταν (όπως άλλωστε και σήμερα) η απόσταση μεταξύ 2 φθόγγων διαφορετικού τονικού ύψους. Γι' αυτή την "ηχητική απόσταση", ο Νικόμαχος ο Γερασηνός μεταχειρίζεται τον όρο «μεταξύτης», ενώ ο Κλεονείδης δίνει τον εξής ορισμό:"διάστημα δ`ε τ`ο περιεχόμενον ]υπ`ο δύο φθόγγων [ανομοίων [οξύτητι κα`ι βαρύτητι". Ανάμεσα σε δύο όμοια ζεύγη διαστημάτων, το ένα γίνεται "μείζον"αν ο "οξύς"φθόγγος του υψωθεί. Τα διαστήματα είναι επίσης "σύμφωνα"και "διάφωνα", ανάλογα με την εντύπωση που προξενούν στην ακοή (Ευκλείδης). Αρχικά, "σύμφωνα"διαστήματα ήταν μόνο:το "διαπασών", το "δια πέντε"(ή "δι' οξειών"), το "δια τεσσάρων"(ή "συλλαβή") καθώς και εκείνα που προκύπτουν αν στα προηγούμενα διαστήματα προστεθεί το «διαπασών». (Με τη σύγχρονη ορολογία, εννοούνται όλα τα "καθαρά"διαστήματα). Σχετικά με τον καθορισμό και τη μέτρηση αυτών των διαστημάτων, ο Νικόμαχος ("Εγχειρίδιον", 9) γράφει:"]Αρμονίαν [εκάλουν ο]ι παλαίτατοι τ`ην διαπασ~ων. Συλλαβ`ην δ`ε τ`ην δι`α τεσσάρων, πρώτη γ`αρ σύλληψις φθόγγων συμφώνων. Διοξε~ιαν δ`ε τ`ην δι`α πέντε συνεχ`ης γ`αρ τ~?η πρωτογενε~ι, τ~?η δι`α τεσσάρων [εστιν ]η δι`α πέντε [επ`ι τ`ο [οξ`υ προχωρο~υσα  σύστημα δ`ε [αμφοτέρων, Συλλαβ~ης και Διοξείας, ]η διαπασ~ων":("Οι παλαιότεροι ονόμαζαν τη διαπασών:"αρμονία"και τη δια τεσσάρων:"συλλαβή", γιατί ήταν η πρώτη συνύπαρξη σύμφωνων φθόγγων. Ονόμαζαν επίσης τη δια πέντε:"διοξεία". Η δια πέντε βρίσκεται αμέσως δίπλα στη δια τεσσάρων, αν εκείνη υψωθεί. Ο συνυπολογισμός "συλλαβής"και "διοξείας"δίνει τη διαπασών - δηλαδή:"καθαρή 4η"συν "καθαρή 5η"ίσον "καθαρή 8η"). Κάθε διάστημα μικρότερο του "δια τεσσάρων"(ή επίσης οποιοδήποτε άλλο μεσολαβεί σε όλα τα προαναφερμένα "καθαρά"διαστήματα) το θεωρούσαν "διάφωνο". Τα κυριότερα, μικρότερα της "συλλαβής", διαστήματα ήταν:το "δίτονον", το "τριημιτόνιον", ο "τόνος", το "ημιτόνιον"(δίεσις) και το τέταρτο του τόνου (τεταρτημόριο), που ονομαζόταν "εναρμόνια δίεσις". Ο Νικόμαχος παραθέτει επίσης το ακόλουθο διαφωτιστικό απόσπασμα:"] Αρμονίας δ`ε μέγεθος, Συλλαβά κα`ι Διοξε~ια τ`ο δ`ε Διοξείας με~ιζον τ~ας Συλλαβ~ας [επογδόω , {εστι γ`αρ [απ`ο ]υπάτας ε[ις μέσαν, Συλλαβ`α, [απ`ο δ`ε μέσας ποτ`ι νεάταν, Δοξε~ιαν, [απ`ο δ`ε νεάτας ε[ις τρίταν συλλαβά, [απ``ο δ`ε τρίτας ε[ις ]υπάταν, διοξε~ια. Τ`ο δ' [εν μέσ?ω τρίτας κα`ι μέσας, [επόγδοον, ]α δ`ε Συλλαβά, [επίτριτον,  τ`ο δ`ε διοξείας ]ημιόλιον, τ`ο δ`ε διαπασ~ων, Διπλόον,  ωστε ]αρμονία πέντε [επογδόων κα`ι δυο~ιν διέσεων. Διοξε~ια δ`ε, τριεπόγδοα κα`ι δίεσις. Συλλαβά δε, δι' επόγδοα και δίεσις". (Το προηγούμενο απόσπασμα αν μεταφραστεί με σύγχρονους όρους έχει ως εξής:"Η Οκτάβα σχηματίζεται από 4η καθαρή και από 5η καθαρή, η δε 5η είναι μεγαλύτερη της 4ης κατά έναν τόνο. Η μέση απέχει από την υπάτη κατά 4η καθαρή και η νήτη από τη μέση, κατά 5η καθαρή` ενώ, το διάστημα νήτης-τρίτης είναι 4η καθαρή και το διάστημα τρίτης-υπάτης, 5η καθαρή. Το διάστημα στη μέση (μεταξύ τρίτης και μέσης) είναι τόνος. Το διάστημα της 4ης καθαρής έχει λόγο 4/3, της 5ης καθαρής, 3/2 και της 8ης καθαρής -οκτάβας- έχει λόγο 2/1. Έτσι η οκτάβα περιλαμβάνει πέντε τόνους και δύο ημιτόνια, η 5η καθαρή:τρεις τόνους και ημιτόνιο` η δε 4η καθαρή:δύο τόνους και ημιτόνιο"). Πρέπει επίσης να προστεθεί ότι το θέμα των διαστημάτων μπορεί να θιγεί από πολλές πλευρές:ως προς το γένος τους, το μέγεθός τους, την αρτιότητα ή περιττότητά τους (τον αριθμό των περιεχομένων διέσεων), την απλότητα ή συνθετότητά τους, την ασσυμετρία ή συμμετρία τους (βλ. "άλογον"και "ρητόν") και την ήδη αναλυμένη συμφωνία ή διαφωνία τους. Τέλος, ο Γαυδέντιος μεταχειρίζεται και τον όρο "παραφωνία", που τον θεωρεί ενδιάμεσο μεταξύ "συμφωνίας"-"διαφωνίας". Κατόπιν, η βυζ. μουσική μεταχειρίστηκε μεγάλη πολυπλοκότητα διαστημάτων (ιδίως "μικροδιαστημάτων"), τα περισσότερα των οποίων έχουν μόνο θεωρητική αξία. `Ετσι διακρίνονται τριών ειδών τόνοι:ο "μείζων"(12 κόμματα), ο "ελάσσων"(10 κόμματα) και ο "ελάχιστος"(8 κόμματα), επίσης ο "υπερμείζων"τόνος (14 κόμματα) καθώς και ο "υπερελάχιστος"(7 και 1/2 κόμματα). Επίσης, το "διατονικό ημιτόνιο"(5 και 1/2 κόμματα), το "χρωματικό ημιτόνιο"(6 και 1/2 κόμματα), η "εναρμόνια 3η ελάσσων"(16 κόμματα), το "χρωματικό τριημιτόνιο"(18 κόμματα), η "μικρή χρωματική 3η"(18 και 1/2 κόμματα), η "μεγάλη 3η του μαλακού διατόνου"(22 κόμματα), η "μεγάλη χρωματική 3η"  (23 και 1/2 κόμματα) και η "μεγάλη 3η του σκληρού διατόνου"(24 κόμματα) καθώς και οι παρεπόμενοι συνδυασμοί τους. (Βλ. στο "ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ":«Συγκερασμός και Βυζαντινή Μουσική»).