Θησαυρός Ελληνικής Μουσικής

Οι αρχαίοι Χριστιανοί, υιοθετώντας έθιμο της ιουδαϊκής συναγωγής, επισφράγιζαν κάθε λειτουργική ευχή με Δοξολογία (Ωριγένης "Περί ευχής", κεφ. 33). Η απλούστερη μορφή της Δοξολογίας (μαζί και η αρχαιότερη) ήταν το "Σο~υ [εστ`ιν ]η δόξα ε[ις το`υς α[ι~ωνας" (που με παραλλαγές και προσθήκες κατά διάφορες εποχές και τόπους μετεξελίχθηκε σε ποικίλους τύπους και μορφές). Στην "Αποκάλυψη του Ιωάννη"λ.χ. συναντάμε εκτενέστερο τύπο:"Α[υτ~?ω ]η δόξα κα`ι τ`ο κράτος ε[ις το`υς α[ι~ωνας τ~ων α[ιώνων" (α', β). Με βάση αυτούς τους τύπους διεμορφώθηκε με την πάροδο του χρόνου η λεγόμενη "μικρή Δοξολογία":"Δόξα πατρ`ι κα`ι] Υι~?ω κα`ι ] Αγί?ω Πνεύματι" (αυτός ο δοξαστικός τύπος χρησιμοποιήθηκε, για πρώτη φορά, κατά τον Φιλοστόργιο, από τον Φλαβιανό της Αντιόχειας). Οι Αρειανοί (κατά τον ίδιο ιστορικό) χρησιμοποίουσαν δοξολογικούς τύπους "κακοδοξίας", όπως:  "Δόξα Πατρ`ι δι' ] Υιο~υ ] εν ] Αγί?ω Πνεύματι... ". Αναφέρεται επίσης ότι όταν οι Αρειανοί της Αντιόχειας έψαλλαν τον προαναφερόμενο δοξολογικό τύπο επί πατριαρχείας Λεοντίου (358), ο Φλαβιανός (ο μετέπειτα πατριάρχης Αντιόχειας, που τότε ήταν ακόμα μοναχός) συγκέντρωσε πολυμελή χορωδία ("στίφος μοναχών") και εισέβαλε μέσα στους Αρειανούς ψάλλοντας με "στεντορεία φωνή":"Δόξα Πατρ`ι κα`ι ] Υι~?ω κα`ι ] Αγί?ω Πνεύματι", που επικράτησε ηχητικά γιατί ο Λεόντιος "κωλύειν ο[υκ [ετόλμα". (Νικηφόρος Κάλλιστος "Εκκλησιαστική Ιστορία"IX, 24). Ο Φλαβιανός αναφέρεται ως ο δημιουργός της μικρής Δοξολογίας και από τον Συμεώνα Θεσ/νίκης. `Ομως με τον ίδιο τύπο αρχίζει και η αρχαιότατη Λειτουργία του Αδελφόθεου Ιακώβου:"Δόξα τ~?ω Πατρ`ι κα`ι τ~?ω ] Υι~?ω κα`ι τ~?ω ]Αγί?ω Πνεύματι, τ~?ω Τριαδικ~?ω κα`ι ]ενιαί?ω Φωτ`ι τ~ης θεότητος, τ~ης [εν Τριάδι μοναδικ~ως ]υπαρχούσης κα`ι διαιρουμένης [αδιαιρέτως...". Στη "μικρή Δοξολογία"(σε διασκευή από τον Μ. Βασίλειο) περιέχονται ψαλμοί ή ενότητες ψαλμών ή άλλων ύμνων. Από αυτήν προήλθαν οι όροι:"δοξαστικό", "δόξα", "δοξάζειν", κ.λπ. Οι Λατίνοι θεωρούν ως ποιητή της Δοξολογίας τον πάπα Τελεσφόρο (127-138) και της λατινικής, τον Ιλάριο Πικτάβου (368). Είναι όμως προφανές ότι αυτή η Δοξολογία κατάγεται από κάποια ελληνική χώρα της Ανατολής και ότι κατόπιν μεταφράστηκε στα λατινικά (πιθανότατα από τον Ιλάριο)...`Ομως στο τέλος του `Ορθρου, προ της Λειτουργίας, ψάλλεται σήμερα η λεγόμενη "μεγάλη Δοξολογία", που είναι κι αυτή αρχαιότατη και αρχίζει με τον ύμνο των αγγέλων "Δόξα [εν ]υψίστοις Θε~?ω" ("κατα Λουκά"Β', 14). Είναι άγνωστο ποιος είναι ο ποιητής αυτής της Δοξολογίας, που άλλωστε περιέχεται με μικροδιαφορές στις Αποστολικές Διαταγές (βιβλ. Ζ' 48). Η "μεγάλη Δοξολογία"(ή "αγγελικός"ή "Εωθινός ύμνος") συντίθεται κυρίως από αγιογραφικά χωρία. Στον λειτουργικό τύπο της Καθολικής Εκκλησίας ψάλλεται στην αρχή της Λειτουργίας (ενώ σε μας, στο τέλος του `Ορθρου και στον Απόδειπνο).