| μουσική η λέξη μουσική εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 5ο αι. π.Χ. σε κείμενα που έχουν διασωθεί ως σήμερα και είναι τα ακόλουθα κατά χρονολογική σειρά:
(α) Πίνδαρος, πρώτος Ολυμπιόνικος (αφιερωμένος στον Ιέρωνα, τύραννο των Συρακουσών, 477-467)· γράφτηκε το 476 π.Χ.· αντιστροφή Α', στ. 14-15 (PLG Ι, 15): "αγλαΐζεται δε και μουσικάς εν αώτω" ([ο Ιέρων] τέρπεται [στολίζεται] με το άνθος της μουσικής).
(β) Πίνδαρος, Ύμνος (PLG Ι, 288, απόσπ. 9): "...του θεού άκουσε Κάδμος μουσικάν ορθάν επιδεικνυμένου" (ο Κάδμος άκουσε το θεό [Απόλλωνα] να επιδεικνύει [να εκτελεί] εξυψωτική μουσική). Βλ. και Πλούτ. Περί του μη χρήν έμμετρα νυν την Πυθίαν 6, 397Β.
(γ) Ηρόδοτος, Ιστορίαι (ς', 129): "οι μνηστήρες έριν είχον αμφί τε μουσική" (οι μνηστήρες ανταγωνίζονταν στη μουσική).
(δ) Θουκυδίδης, Ιστορίαι (Γ', 104): "Ότι και μουσικής αγών ήν..." (στη Δήλο).
Με τον όρο μουσική οι αρχαίοι Έλληνες εννοούσαν, για μια μακρά περίοδο, το σύνολο των πνευματικών και διανοητικών επιδόσεων, ειδικά στην τέχνη (κάθε τέχνη υπό την προστασία των $Μουσών*Μούσα|), τις καλές τέχνες και τα γράμματα, και ακόμα ιδιαίτερα τη λυρική ποίηση, δηλ. ποίηση με μουσική (μέλος). Όπως λέει ο Πλάτων (Πολιτ. Β', 376D-Ε), για ό,τι αφορούσε το σώμα ήταν η γυμναστική, ενώ για ό,τι αφορούσε την ψυχή ήταν η μουσική ("Έστι δε που η μεν επί σώματι γυμναστική, η δ' επί ψυχή μουσική").
Ο όρος μουσική, με τη σημασία που δίνουμε σ' αυτόν σήμερα, ως ανεξάρτητη τέχνη χωρισμένη από την ποίηση, γενικεύτηκε τον 4ο αι. π.Χ. Πριν από την εποχή αυτή κανένας ειδικός όρος για τη μουσική δε χρησιμοποιούνταν. Για την οργανική μουσική συναντούμε τους όρους $κρούματα*κρούμα|, $αύλησις*, $κιθάρισις* κτλ. Επίσης, στη θέση του όρου μουσικός συναντούμε τους όρους $αυλητής*, $κιθαριστής* κτλ.
Τον 5ο αι. π.Χ. η μουσική εξελίχτηκε σταθερά ως ανεξάρτητη τέχνη· η κατασκευή και η τεχνική του αυλού και της λύρας-κιθάρας είχαν προοδεύσει σημαντικά (βλ. λ. $αυλοποιία*αυλοποιός| και $λύρα*). Αξιόλογοι εκτελεστές και καινοτόμοι εμφανίστηκαν σε αυτόν τον αιώνα και η μελέτη της θεωρίας της μουσικής πήρε την επιστημονική της βάση.
Ο πρώτος που επιχείρησε μια κατάταξη των κλάδων της μουσικής παιδείας ήταν, πιθανόν, ο $Λάσος ο Ερμιονέας*Λάσος| τον 6ο αι. π.Χ. Ο Λάσος διαίρεσε τη μουσική σε τρία μέρη: το τεχνικό (υλικόν), το πρακτικό (πρακτικόν) και το εκτελεστικό (εξαγγελτικόν)· το καθένα από αυτά χωριζόταν σε τρεις υποδιαιρέσεις (πρβ. Gev. Ι, 69-70). Πολλοί άλλοι επιχείρησαν μια κατάταξη όλων των κλάδων της μουσικής και έδωσαν έναν ορισμό της. Δύο από τους ορισμούς αυτούς είναι οι ακόλουθοι:
(α) $Αριστείδης Κοϊντιλιανός* (Περί μουσικής, Mb 6, R.P.W.-I. 4): "Μουσική εστιν επιστήμη μέλους και των περί μέλος συμβαινόντων" (Μουσική είναι η επιστήμη του μέλους και όλων όσα σχετίζονται με αυτό).
(β) Ανώνυμος (Bellermann, 29, 46): "Μουσική εστιν επιστήμη, θεωρητική και πρακτική, μέλους τελείου τε και οργανικού" (Μουσική είναι επιστήμη, θεωρητική και πρακτική, του τέλειου [δηλ. φωνητικού] και του οργανικού μέλους).
Ο $Αλύπιος* αναγνωρίζει τρεις κύριες επιστήμες ως κλάδους της μουσικής: την Αρμονικήν, την Ρυθμικήν και την Μετρικήν (Εισ. 1).
Η πιο περιεκτική και σαφής ανάλυση έγινε από τον $Αριστείδη* (Περί μουσ. Mb 8, R.P.W.-I. 6). Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, η μουσική στην ολότητά της περιλαμβάνει δύο μέρη, ένα θεωρητικό και ένα πρακτικό.
Α' Το θεωρητικό μέρος διαιρείται σε δύο τμήματα: (α) το φυσικόν και (β) το τεχνικόν. Το φυσικό περιέχει: (1) το αριθμητικόν και (2) το φυσικόν, ενώ το τεχνικό υποδιαιρείται (1) στο αρμονικόν, (2) στο ρυθμικόν και (3) στο μετρικόν.
Β' Το πρακτικό μέρος, που λεγόταν και παιδευτικόν, περιλαμβάνει δύο τμήματα: (α) το χρηστικόν (που βάζει σε τάξη τα πιο πάνω στοιχεία, δηλ. η σύνθεση) και (β) το εκτελεστικό (εξαγγελτικόν).
Το χρηστικόν περιλαμβάνει: (1) την μελοποιΐαν, (2) την ρυθμοποιΐαν και (3) την ποίησιν. Το δεύτερο τμήμα (εξαγγελτικόν) περιλαμβάνει, (1) το οργανικόν, (2) το ωδικόν και (3) το υποκριτικόν.
Όσο για το πώς ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και κατανοεί τη μουσική, υπήρχαν στην αρχαιότητα δύο κυρίως σχολές· η Πυθαγορική και η Αριστοξενική. Σύμφωνα με την πρώτη, η αντίληψη και κρίση της μουσικής γίνεται από τη διάνοια, το πνεύμα, όχι από την αίσθηση της ακοής· ο Πλούταρχος (Περί μουσ. 1144F, 37) λέει ότι ο σοφός $Πυθαγόρας* αποδοκίμαζε την κρίση της μουσικής από τις αισθήσεις ("δια της αισθήσεως")· η αρετή αυτής της τέχνης, έλεγε, είναι γιατί γίνεται αντιληπτή με τη διάνοια (το πνεύμα)· την έκρινε, επομένως, όχι με την αίσθηση της ακοής, αλλά με την αναλογική αρμονία ("τη αναλογική αρμονία").
Ο $Αριστόξενος*, αντίθετα, υποστήριζε μια διπλή επιστημονική αρχή· από τη μια, στηριζόταν στην αίσθηση της ακοής για την αντίληψη και κρίση του ύψους, των διαστημάτων κτλ.· από την άλλη, στη διάνοια για τη διάκριση των μηχανισμών των ήχων: "τη μεν γαρ ακοή κρίνομεν τα των διαστημάτων μεγέθη, τη δε διάνοια θεωρούμεν τας των φθόγγων δυνάμεις". (Αρμον. Στοιχ. ΙΙ, 33 Mb):
Γενική βιβλιογραφία:
Fr. Aug. Gevaert, Histoire et theorie de la musique de l' antiquite, τόμ. 1-2, Γάνδη 1875, 1881.
Ch.-Em. Ruelle, Etudes sur l' ancienne musique grecque (Rapports litteraires), τόμ. 1-2, Παρίσι 1875, 1890.
Rud. Westphal, Die Musik des griechischen Alterthums, Λιψία 1883.
D. B. Monro, The Modes of Ancient Greek Music, Οξφόρδη 1894.
H. Abert, Die Lehre vom Ethos in der griechischen Musik, Λιψία 1899.
L. Laloy, Aristoxene de Tarente, disciple d'Aristote, et la musique de l'antiquite, Παρίσι 1904.
H. Riemann, Handbuch der Musikgeschichte, Λιψία 1904, 3η έκδ. 1923.
Th. Reinach, La musique grecque, Παρίσι, 1926.
W. Vetter, "Musik", Pauly RE Στουτγάρδη 1933, τόμ. 31, στ. 823-876.
W. Vetter, Antike Musik, Μόναχο 1935.
R. P. Winnington-Ingram, Mode in Ancient Greek Music, Cambridge 1936.
O. Gombosi, Tonarten und Stimmungen der antiken Musik, Κοπεγχάγη 1939.
G. Reese, Music in the Middle Ages, Ν. Υόρκη 1940, σσ. 11-51.
K. Sachs, The History of Musical Instruments, Ν. Υόρκη 1940 - Λονδίνο 1942, σσ. 128-150.
Ο. Tiby, La musica in Grecia e a Roma, Φλωρεντία 1942.
Κ. Sachs, The Rise of Music in the Ancient World, East and West, Ν. Υόρκη 1943, σσ. 197-271 και 277-284.
Thr. G. Georgiades, Der griechische Rhythmus, Musik, Reigen, Vers und Sprache, Αμβούργο 1949.
J. E. Mountford και R. P. Winnington-Ingram, "Music", Oxford Classical Dictionary, 1949, σσ. 584-591.
Μ. Wegner, Das Musikleben der Griechen, Βερολίνο 1949.
M. Wegner, Die Musikinstrumente des alten Orients, Munster 1950.
H. I. Marrou, Histoire de l'education dans l'antiquite, 2η εκδ., Παρίσι 1950.
Fr. Behn, Musikleben im Altertum und fruhen Mittelalter, Στουτγάρδη 1954.
R. P. Winnington-Ingram, "Ancient Greek Music", Grove's Dictionary of Music and Musicians, 5η εκδ., Λονδίνο 1954, τόμ. III, σσ. 770-781.
W. Vetter, "Antike Musik", Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Kassel 1956, τόμ. V, στ. 840-865.
M. Wegner, "Griechische Instrumente und Musikbrauche", Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Kassel 1956, τόμ. V, στ. 865-881.
Ingemar During, "Greek Music: Its Fundamental Features and its Significance", Journal of World History 3 (1956), 302-329.
I. Henderson, "Ancient Greek Music", New Oxford History of Music, Λονδίνο 1957, τόμ. Ι, σσ. 336-403.
Thr. G. Georgiades, Musik und Rhythmus bei den Griechen, Αμβούργο 1958.
R. P. Winnington-Ingram, "Ancient Greek Music - A Bibliography, 1932-1957", Lustrum, τόμ. 3, 1958, σσ. 5-57.
Ε. Pohlmann, "Griechische Musikfragmente., ein weg zur altgriechischen Musik" (Erlanger Beitrage zur Sprach u. Kunstwissenschaft, τόμ. VIII), Νυρεμβέργη 1960.
W. Vetter, Mythos-Melos-Musica, Λιψία 1961 (ιδιαίτ. σσ. 431-500).
Η. Koller, Musik und Dichtung im alten Griechenland, Βέρνη-Μόναχο 1963.
Martin Vogel, Enharmonik der Griechen, τόμοι 3 και 4, ORPHEUS Schriftenreihe zu Grundfragen der Musik, Dusseldorf 1963.
Ed. A. Lippman, Musical Thought in Ancient Greece, Ν. Υόρκη-Λονδίνο 1964.
Μ. Wegner, Musikgeschichte in Bildern, τόμ. II, Musik des Alterthums (Griechenland), Λιψία 1966.
Thr. G. Georgiades, "Griechische Musik", Riemann Musik Lexikon, Sachteil, Mainz 1967, σσ. 351-354.
I. Henderson, "Greece", I-III, Harvard Dictionary of Music, Cambridge Mass. 1969, 2η έκδ., σσ. 351-354.
Θρ. Γ. Γεωργιάδης, "Μουσική", στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα 1972, τόμ. Γ', σσ. 334-351. , η λέξη μουσική εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 5ο αι. π.Χ. σε κείμενα που έχουν διασωθεί ως σήμερα και είναι τα ακόλουθα κατά χρονολογική σειρά:
(α) Πίνδαρος, πρώτος Ολυμπιόνικος (αφιερωμένος στον Ιέρωνα, τύραννο των Συρακουσών, 477-467)· γράφτηκε το 476 π.Χ.· αντιστροφή Α', στ. 14-15 (PLG Ι, 15): "αγλαΐζεται δε και μουσικάς εν αώτω" ([ο Ιέρων] τέρπεται [στολίζεται] με το άνθος της μουσικής).
(β) Πίνδαρος, Ύμνος (PLG Ι, 288, απόσπ. 9): "...του θεού άκουσε Κάδμος μουσικάν ορθάν επιδεικνυμένου" (ο Κάδμος άκουσε το θεό [Απόλλωνα] να επιδεικνύει [να εκτελεί] εξυψωτική μουσική). Βλ. και Πλούτ. Περί του μη χρήν έμμετρα νυν την Πυθίαν 6, 397Β.
(γ) Ηρόδοτος, Ιστορίαι (ς', 129): "οι μνηστήρες έριν είχον αμφί τε μουσική" (οι μνηστήρες ανταγωνίζονταν στη μουσική).
(δ) Θουκυδίδης, Ιστορίαι (Γ', 104): "Ότι και μουσικής αγών ήν..." (στη Δήλο).
Με τον όρο μουσική οι αρχαίοι Έλληνες εννοούσαν, για μια μακρά περίοδο, το σύνολο των πνευματικών και διανοητικών επιδόσεων, ειδικά στην τέχνη (κάθε τέχνη υπό την προστασία των Μουσών), τις καλές τέχνες και τα γράμματα, και ακόμα ιδιαίτερα τη λυρική ποίηση, δηλ. ποίηση με μουσική (μέλος). Όπως λέει ο Πλάτων (Πολιτ. Β', 376D-Ε), για ό,τι αφορούσε το σώμα ήταν η γυμναστική, ενώ για ό,τι αφορούσε την ψυχή ήταν η μουσική ("Έστι δε που η μεν επί σώματι γυμναστική, η δ' επί ψυχή μουσική").
Ο όρος μουσική, με τη σημασία που δίνουμε σ' αυτόν σήμερα, ως ανεξάρτητη τέχνη χωρισμένη από την ποίηση, γενικεύτηκε τον 4ο αι. π.Χ. Πριν από την εποχή αυτή κανένας ειδικός όρος για τη μουσική δε χρησιμοποιούνταν. Για την οργανική μουσική συναντούμε τους όρους κρούματα, αύλησις, κιθάρισις κτλ. Επίσης, στη θέση του όρου μουσικός συναντούμε τους όρους αυλητής, κιθαριστής κτλ.
Τον 5ο αι. π.Χ. η μουσική εξελίχτηκε σταθερά ως ανεξάρτητη τέχνη· η κατασκευή και η τεχνική του αυλού και της λύρας-κιθάρας είχαν προοδεύσει σημαντικά (βλ. λ. αυλοποιία και λύρα). Αξιόλογοι εκτελεστές και καινοτόμοι εμφανίστηκαν σε αυτόν τον αιώνα και η μελέτη της θεωρίας της μουσικής πήρε την επιστημονική της βάση.
Ο πρώτος που επιχείρησε μια κατάταξη των κλάδων της μουσικής παιδείας ήταν, πιθανόν, ο Λάσος ο Ερμιονέας τον 6ο αι. π.Χ. Ο Λάσος διαίρεσε τη μουσική σε τρία μέρη: το τεχνικό (υλικόν), το πρακτικό (πρακτικόν) και το εκτελεστικό (εξαγγελτικόν)· το καθένα από αυτά χωριζόταν σε τρεις υποδιαιρέσεις (πρβ. Gev. Ι, 69-70). Πολλοί άλλοι επιχείρησαν μια κατάταξη όλων των κλάδων της μουσικής και έδωσαν έναν ορισμό της. Δύο από τους ορισμούς αυτούς είναι οι ακόλουθοι:
(α) Αριστείδης Κοϊντιλιανός (Περί μουσικής, Mb 6, R.P.W.-I. 4): "Μουσική εστιν επιστήμη μέλους και των περί μέλος συμβαινόντων" (Μουσική είναι η επιστήμη του μέλους και όλων όσα σχετίζονται με αυτό).
(β) Ανώνυμος (Bellermann, 29, 46): "Μουσική εστιν επιστήμη, θεωρητική και πρακτική, μέλους τελείου τε και οργανικού" (Μουσική είναι επιστήμη, θεωρητική και πρακτική, του τέλειου [δηλ. φωνητικού] και του οργανικού μέλους).
Ο Αλύπιος αναγνωρίζει τρεις κύριες επιστήμες ως κλάδους της μουσικής: την Αρμονικήν, την Ρυθμικήν και την Μετρικήν (Εισ. 1).
Η πιο περιεκτική και σαφής ανάλυση έγινε από τον Αριστείδη (Περί μουσ. Mb 8, R.P.W.-I. 6). Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, η μουσική στην ολότητά της περιλαμβάνει δύο μέρη, ένα θεωρητικό και ένα πρακτικό.
Α' Το θεωρητικό μέρος διαιρείται σε δύο τμήματα: (α) το φυσικόν και (β) το τεχνικόν. Το φυσικό περιέχει: (1) το αριθμητικόν και (2) το φυσικόν, ενώ το τεχνικό υποδιαιρείται (1) στο αρμονικόν, (2) στο ρυθμικόν και (3) στο μετρικόν.
Β' Το πρακτικό μέρος, που λεγόταν και παιδευτικόν, περιλαμβάνει δύο τμήματα: (α) το χρηστικόν (που βάζει σε τάξη τα πιο πάνω στοιχεία, δηλ. η σύνθεση) και (β) το εκτελεστικό (εξαγγελτικόν).
Το χρηστικόν περιλαμβάνει: (1) την μελοποιΐαν, (2) την ρυθμοποιΐαν και (3) την ποίησιν. Το δεύτερο τμήμα (εξαγγελτικόν) περιλαμβάνει, (1) το οργανικόν, (2) το ωδικόν και (3) το υποκριτικόν.
Όσο για το πώς ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και κατανοεί τη μουσική, υπήρχαν στην αρχαιότητα δύο κυρίως σχολές· η Πυθαγορική και η Αριστοξενική. Σύμφωνα με την πρώτη, η αντίληψη και κρίση της μουσικής γίνεται από τη διάνοια, το πνεύμα, όχι από την αίσθηση της ακοής· ο Πλούταρχος (Περί μουσ. 1144F, 37) λέει ότι ο σοφός Πυθαγόρας αποδοκίμαζε την κρίση της μουσικής από τις αισθήσεις ("δια της αισθήσεως")· η αρετή αυτής της τέχνης, έλεγε, είναι γιατί γίνεται αντιληπτή με τη διάνοια (το πνεύμα)· την έκρινε, επομένως, όχι με την αίσθηση της ακοής, αλλά με την αναλογική αρμονία ("τη αναλογική αρμονία").
Ο Αριστόξενος, αντίθετα, υποστήριζε μια διπλή επιστημονική αρχή· από τη μια, στηριζόταν στην αίσθηση της ακοής για την αντίληψη και κρίση του ύψους, των διαστημάτων κτλ.· από την άλλη, στη διάνοια για τη διάκριση των μηχανισμών των ήχων: "τη μεν γαρ ακοή κρίνομεν τα των διαστημάτων μεγέθη, τη δε διάνοια θεωρούμεν τας των φθόγγων δυνάμεις". (Αρμον. Στοιχ. ΙΙ, 33 Mb):
Γενική βιβλιογραφία:
Fr. Aug. Gevaert, Histoire et theorie de la musique de l' antiquite, τόμ. 1-2, Γάνδη 1875, 1881.
Ch.-Em. Ruelle, Etudes sur l' ancienne musique grecque (Rapports litteraires), τόμ. 1-2, Παρίσι 1875, 1890.
Rud. Westphal, Die Musik des griechischen Alterthums, Λιψία 1883.
D. B. Monro, The Modes of Ancient Greek Music, Οξφόρδη 1894.
H. Abert, Die Lehre vom Ethos in der griechischen Musik, Λιψία 1899.
L. Laloy, Aristoxene de Tarente, disciple d'Aristote, et la musique de l'antiquite, Παρίσι 1904.
H. Riemann, Handbuch der Musikgeschichte, Λιψία 1904, 3η έκδ. 1923.
Th. Reinach, La musique grecque, Παρίσι, 1926.
W. Vetter, "Musik", Pauly RE Στουτγάρδη 1933, τόμ. 31, στ. 823-876.
W. Vetter, Antike Musik, Μόναχο 1935.
R. P. Winnington-Ingram, Mode in Ancient Greek Music, Cambridge 1936.
O. Gombosi, Tonarten und Stimmungen der antiken Musik, Κοπεγχάγη 1939.
G. Reese, Music in the Middle Ages, Ν. Υόρκη 1940, σσ. 11-51.
K. Sachs, The History of Musical Instruments, Ν. Υόρκη 1940 - Λονδίνο 1942, σσ. 128-150.
Ο. Tiby, La musica in Grecia e a Roma, Φλωρεντία 1942.
Κ. Sachs, The Rise of Music in the Ancient World, East and West, Ν. Υόρκη 1943, σσ. 197-271 και 277-284.
Thr. G. Georgiades, Der griechische Rhythmus, Musik, Reigen, Vers und Sprache, Αμβούργο 1949.
J. E. Mountford και R. P. Winnington-Ingram, "Music", Oxford Classical Dictionary, 1949, σσ. 584-591.
Μ. Wegner, Das Musikleben der Griechen, Βερολίνο 1949.
M. Wegner, Die Musikinstrumente des alten Orients, Munster 1950.
H. I. Marrou, Histoire de l'education dans l'antiquite, 2η εκδ., Παρίσι 1950.
Fr. Behn, Musikleben im Altertum und fruhen Mittelalter, Στουτγάρδη 1954.
R. P. Winnington-Ingram, "Ancient Greek Music", Grove's Dictionary of Music and Musicians, 5η εκδ., Λονδίνο 1954, τόμ. III, σσ. 770-781.
W. Vetter, "Antike Musik", Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Kassel 1956, τόμ. V, στ. 840-865.
M. Wegner, "Griechische Instrumente und Musikbrauche", Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Kassel 1956, τόμ. V, στ. 865-881.
Ingemar During, "Greek Music: Its Fundamental Features and its Significance", Journal of World History 3 (1956), 302-329.
I. Henderson, "Ancient Greek Music", New Oxford History of Music, Λονδίνο 1957, τόμ. Ι, σσ. 336-403.
Thr. G. Georgiades, Musik und Rhythmus bei den Griechen, Αμβούργο 1958.
R. P. Winnington-Ingram, "Ancient Greek Music - A Bibliography, 1932-1957", Lustrum, τόμ. 3, 1958, σσ. 5-57.
Ε. Pohlmann, "Griechische Musikfragmente., ein weg zur altgriechischen Musik" (Erlanger Beitrage zur Sprach u. Kunstwissenschaft, τόμ. VIII), Νυρεμβέργη 1960.
W. Vetter, Mythos-Melos-Musica, Λιψία 1961 (ιδιαίτ. σσ. 431-500).
Η. Koller, Musik und Dichtung im alten Griechenland, Βέρνη-Μόναχο 1963.
Martin Vogel, Enharmonik der Griechen, τόμοι 3 και 4, ORPHEUS Schriftenreihe zu Grundfragen der Musik, Dusseldorf 1963.
Ed. A. Lippman, Musical Thought in Ancient Greece, Ν. Υόρκη-Λονδίνο 1964.
Μ. Wegner, Musikgeschichte in Bildern, τόμ. II, Musik des Alterthums (Griechenland), Λιψία 1966.
Thr. G. Georgiades, "Griechische Musik", Riemann Musik Lexikon, Sachteil, Mainz 1967, σσ. 351-354.
I. Henderson, "Greece", I-III, Harvard Dictionary of Music, Cambridge Mass. 1969, 2η έκδ., σσ. 351-354.
Θρ. Γ. Γεωργιάδης, "Μουσική", στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα 1972, τόμ. Γ', σσ. 334-351.
|
|
Θησαυρός Ελληνικής Μουσικής