Θησαυρός Ελληνικής Μουσικής

ένωση δύο ή περισσότερων διαστημάτων, σύμφωνα με πολλούς αρχαίους θεωρητικούς. Ο $Αριστόξενος* (Αρμον. Ι, 16, 1) δίνει τον ακόλουθο ορισμό: "το δε σύστημα σύνθετόν τι νοητέον εκ πλειόνων ή ενός διαστημάτων" (το σύστημα πρέπει να νοηθεί ως κάτι σύνθετο από περισσότερα από ένα διαστήματα). Τον ίδιο ορισμό δίνουν ο Κλεονείδης (Εισ. 1) και ο $Νικόμαχος* (Εγχειρ. 4). Ο Βακχείος (Εισ. 5) αναφέρει: "σύστημα είναι εκείνο που εκτελείται [τραγουδιέται] δια μέσου περισσότερων από δύο φθόγγων"· πρβ. και Ανών. Bell. 30, 23. Σύμφωνα με τους παραπάνω ορισμούς των αρχαίων θεωρητικών, μια ένωση τριών φθόγγων (τρίχορδο), τεσσάρων (τετράχορδο) κτλ. θα έπρεπε να θεωρηθεί ως ένα σύστημα. Το πρώτο καλά οργανωμένο σύστημα, που κατόπι χρησιμοποιήθηκε ως βάση για τα Τέλεια Συστήματα, ήταν το $τετράχορδο*τετράχορδον|. Με τη σύζευξη δύο συνεχών τετραχόρδων δημιουργήθηκε το επτάχορδο σύστημα, λ.χ. : mi - fa - sol - la, με la - si ύφ. - do - re. Το επτάχορδο σύστημα αποδόθηκε στον $Τέρπανδρο*Τέρπανδρος| (7ος αι. π.Χ.). Το επόμενο βήμα ήταν η δημιουργία του οκτάχορδου συστήματος (6ος αι. π.Χ.) με την παρεμβολή μιας $διάζευξης*διάζευξις| ανάμεσα στα δύο συνεχή τετράχορδα: mi - fa - sol - la, διάζευξη la - si, και si - do - re - mi. Η προσθήκη της όγδοης χορδής αποδόθηκε στον $Πυθαγόρα*Πυθαγόρας| (βλ. τα λ. $λύρα* και $οκτάχορδον*). Η κατοπινή προσθήκη περισσότερων χορδών είχε ως συνέπεια τη χρήση και άλλων συστημάτων. Το επτάχορδο σύστημα ήταν το κύριο σύστημα της κλασικής εποχής, ενώ το οκτάχορδο ήταν το πρώτο πλήρες σύστημα. Τα συστήματα, κατά την αριστοξένεια θεωρία, διέφεραν: 1. ως προς το μέγεθος· 2. ως προς το $γένος*· 3. ως προς τη συμφωνία και διαφωνία (στο επτάχορδο τα δύο άκρα σχηματίζουν διάστημα 7ης, δηλ. διαφωνία, ενώ στο οκτάχορδο σχηματίζουν διάστημα 8ης, δηλ. συμφωνία) 4. ως προς το σύμμετρο και ασύμμετρο (ρητού και αλόγου)· 5. ως προς το συνεχές και μη συνεχές (συνεχούς ή $εξής* και $υπερβατού*υπερβατόν|)· 6. ως προς το συζευγμένο και διαζευγμένο· και 7. ως προς το αμετάβολο και μεταβολικό (του αμεταβόλου και εμμεταβόλου) πρβ. Κλεον. Εισαγ. 8 και Αριστόξ. Άρμ. Ι, 17-18. Στην εποχή του $Πτολεμαίου*Πτολεμαίος|, το οκτάχορδο θεωρούνταν το πρώτο πραγματικό σύστημα, ενώ το τετράχορδο ήταν ένα συστατικό μέρος του. Ο Πτολεμαίος (Π, 4, I.D. 50, 12 κε.· Wallis III, 56) υποστηρίζει πως: "Σύστημα μεν απλώς καλείται το συγκείμενον μέγεθος εκ συμφωνιών καθάπερ συμφωνία, το συγκείμενον μέγεθος εξ έμμελειών και έστιν ώσπερ συμφωνία συμφωνιών το σύστημα" (σύστημα λέγεται απλώς το μέγεθος που αποτελείται από συμφωνίες, όπως ακριβώς συμφωνία είναι το μέγεθος που αποτελείται από $εμμέλειες*εμμελής| (μελωδικότητες)· έτσι, το σύστημα είναι σαν μια συμφωνία συμφωνιών). "Τέλειον δε σύστημα λέγεται το περιέχον πάσας τας συμφωνίας μετά των καθ' εκάστην ειδών" (και τέλειο σύστημα είναι εκείνο που περιέχει όλες τις συμφωνίες με όλα τα είδη τους). Ο $Πορφύριος*, σχολιάζοντας όλα αυτά, εξηγεί ότι οι συμφωνίες που αποτελούν ένα σύστημα (που είναι συστατικά του συστήματος) είναι η τετάρτη και η πέμπτη ($δια τεσσάρων* και $δια πέντε*)· η $δια πασών* (οκτάχορδο, ογδόη) είναι επομένως το πρώτο πλήρες σύστημα που σχηματίστηκε. Και τέλειο σύστημα είναι εκείνο που δεν του λείπει τίποτε ("το λείπον εν μηδενί", δηλ. η δις δια πασών· Comment. I.D. 162-163· Wallis III, 339). Μετά το οκτάχορδο μπήκαν σε χρήση τα λεγόμενα Τέλεια Συστήματα, γιατί περιλάμβαναν "όλα τα τμηματικά συστήματα της 4ης, 5ης και 8ης" (Πτολεμ. Π, 4)· τα Συστήματα αυτά ήταν τα ακόλουθα: (1) το Σύστημα τέλειον έλαττον, (2) το Σύστημα τέλειον μείζον και (3) το Σύστημα τέλειον αμετάβολον. 1. Σύστημα τέλειον έλαττον (ή έλασσον), ονομαζόμενο και Δια πασών και δια τεσσάρων ήταν συνθεμένο από τρία $συνημμένα*συνημμένος| $τετράχορδα*τετράχορδον| και τον $προσλαμβανόμενο*προσλαμβανόμενος|. Γι' αυτό το λόγο ήταν γνωστό και ως Σύστημα συνημμένων· ονομαζόταν και μετάβολον ή μεταβολικόν, γιατί επέτρεπε τη $μεταβολή*· (μετατροπία) τόνου (Πτολεμ. ΙΙ, 6). 2. Σύστημα τέλειον μείζον, γνωστό και ως Σύστημα διεζευγμένων, εξαιτίας της $διάζευξης*διάζευξις| ανάμεσα στη $μέση* και στην $παραμέση*· ήταν συνθεμένο από τέσσερα τετράχορδα συνημμένα κατά ζεύγη, με μια διάζευξη στο μέσο, και τον προσλαμβανόμενο : Το σύστημα αυτό ήταν η συμπλήρωση ενός άλλου συστήματος που λεγόταν $δωδεκάχορδον* ή Σύστημα δια πασών και δια πέντε: Το σύστημα αυτό ήταν συνθεμένο από τρία τετράχορδα, από τα οποία τα δύο χαμηλότερα ήταν συνημμένα. Για το Ενδεκάχορδο σύστημα βλ. λ. $ενδεκάχορδον*. 3. Με την ένωση των δύο Τέλειων Συστημάτων (1 και 2) σχηματιζόταν το καλούμενο Σύστημα τέλειον αμετάβολον: Τα τρία Τέλεια Συστήματα δίδονται πιο πάνω στο $διατονικό*διάτονον| $γένος*, αλλά πρέπει να νοηθούν επίσης και στο $χρωματικό*χρωματικόν| γένος και στο $εναρμόνιο*εναρμόνιον|: Βλ. επίσης τα λ. $απλούν*, $διπλούν* και $πολλαπλούν*. Σημειώσεις: 1. Η γραφή αυτών των συστημάτων, όπως δίδεται παραπάνω, είναι καθαρά συμβολική ως προς το ύψος· εκφράζει μόνο την εσωτερική διάταξη των διαστημάτων τους. Τα συστήματα πρέπει να νοηθούν ανεξάρτητα από οποιοδήποτε οριστικό ύψος, μολονότι, βέβαια, κάθε σύστημα μπορεί να τοποθετηθεί πάνω σ' ένα ειδικά ύψος (βλ. λ. $τόνος*). 2. Το θέμα της ύπαρξης άλλων "συστημάτων" ή κλιμάκων πριν από το επτάχορδο υπήρξε αντικείμενο μελετών και ερευνών και, σε μερικές περιπτώσεις, εικασιών και υποθέσεων. Είναι γενικά παραδεκτό από πολλούς νεότερους μελετητές και θεωρητικούς ότι υπάρχει μαρτυρία σε αρχαίους συγγραφείς ($Πλάτωνα*Πλάτων|, $Αριστείδη*Αριστείδης|, $Νικόμαχο*Νικόμαχος|, $Πλούταρχο*Πλούταρχος|) για τη χρήση, ιδιαίτερα σε προκλασικούς χρόνους, "λειψών" κλιμάκων ή κλιμάκων με μικρότερο αριθμό φθόγγων από εκείνον του επτάχορδου. Μερικοί από τους μελετητές αυτούς, στηριγμένοι στη θεωρία της εξέλιξης των κλιμάκων μέσα στον κύκλο των πέμπτων, εισηγήθηκαν ότι το νήμα προς την πρώτη αρχέτυπη κλίμακα της αρχαίας Ελλάδας βρίσκεται στα όργανο $δίχορδο*δίχορδος|· οι δύο χορδές του χορδίζονταν πιθανόν σε διάστημα καθαρής 4ης (do - fa ή re - sol, αλλιώς καθαρής 5ης, fa - do, sol - re). Νέα βήματα στην εξέλιξη των κλιμάκων έγιναν, κατά τη θεωρία που υποστηρίζεται από την εθνομουσικολογία, με προοδευτικές προσθήκες μιας τρίτης χορδής-νότας (τρίχορδη λύρα, fa - do - sol ή sol - re - la· κλίμακα: do - fa - sol ή re - sol - la κτλ.) και μιας τέταρτης (τετράχορδη λύρα, 5ες fa - do - sol - re ή sol - re - la - mi ή re - la - mi - si· κλίμακες: do - re - fa - sol ή re - mi - sol - la ή re - mi - la - si, αλλά επίσης τρίχορδες κλίμακες: re - sol - la - re ή mi - la - si - mi). Ένα πολύ σημαντικό στάδιο αποτέλεσε η προσθήκη της πέμπτης νότας (fa - do - sol - re - la ή sol - re - la - mi - si· κλίμακες: do - re - fa - sol - la, ή re - mi - sol - la - si κτλ.), δηλαδή η τονική ή χωρίς ημιτόνιο πεντάηχη ή πεντάφθογγη κλίμακα. Αληθινά, η πεντάηχη κλίμακα είναι ένα γενικά παραδεκτό στάδιο στην εξέλιξη των κλιμάκων και της μουσικής, και το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από τις σύγχρονες εθνομουσικολογικές έρευνες. Υποστηρίζεται λοιπόν ότι η πεντάηχη ήταν σε χρήση στην προκλασική εποχή και ότι παλιές πεντατονικές μελωδίες $σπονδής*σπονδείον| εκτελούνταν ακόμα μέχρι την εποχή του Αριστόξενου (4ος αι. π.Χ.). Η θεωρία για μια πιθανή εξάηχη κλίμακα έχει επίσης προωθηθεί (J. Chailley: L'hexatonique grec d'apres Nicomaque· βλ. παρακάτω, βιβλιογραφία). Η υπόθεση αυτή συμφωνεί με τη θεωρία της εξέλιξης των κλιμάκων μέσα στον κύκλο των πέμπτων, όπως έχει εκτεθεί παραπάνω. Ο Jacques Chailley, βασισμένος σε ορισμένα χωρία του Νικόμαχου, υποστηρίζει την ύπαρξη μιας τέτοιας κλίμακας, που προήλθε από έξι καθαρές πέμπτες (fa - do - sol - re - la - mi· κλίμακα: mi - fa - sol - la - do - re - mi ή παρμένη προς τα κάτω: mi - re - do - la - sol -fa - mi, χωρίς si και τρίτονο). Μια πιο βαθιά μελέτη του θέματος θα μας παρέπεμπε στην εξέταση των "λειψών" κλιμάκων των Πλάτωνα - Αριστείδη ή στον $σπονδειάζοντα τρόπο*σπονδειακός τρόπος|. Εκλογή βιβλιογραφίας : L. Laloy, "Anciennes gammes enharmoniques", I και ΙΙ, Revue de Philologie, 23 (1899), 238 κε. και 24 (1900), 31-43. J. F. Mountford, "Greek Music and its Relation to Modern Times", JHS, 40 (1920), 13-42. J. F. Mountford, "The Musical Scales of Plato's Republic", Classical Quarterly, 18 (1923), 125-136. K. Sachs, "Die griechische Instrumentalnoteschrift", Zeitschrift fur Musikwissenschaft, 6 (1924), 289-301. K. Sachs, The History of Musical Instruments, Ν. Υόρκη 1940, σσ. 131-132. Th. Reinach, La musique grecque, Παρίσι 1926, σ. 16 κε. J. Yasser, A Theory of Evolving Tonality, Ν. Υόρκη 1932, σ. 40 κε. και 140 κε. R. P. Winnington-Ingram, Mode in Ancient Greek Music, Cambridge 1936· κεφ. "The Evidence of Early Scales", σσ. 21-30. R. P. Winnington-Ingram, "The Pentatonic Tuning of the Greek Lyre: a Theory Examined", Classical Quarterly, Νέα Σειρά, τ. 6, άρ. 3-4, Οξφόρδη 1956, σσ. 169-186. Ο. Gombosi, Tonarten und Stimmungen der antiken Musik, Κοπεγχάγη 1939. Fr. Lasserre, Plutarque De la musique, Olten και Λοζάννη 1954, σ. 152 κε. J. Chailley, "L'hexatonique grec d'apres Nicomaque", στη REG, 69 (1956), 73-100. S. Baud-Bovy, "L'accord de la lyre antique et la musique populaire de la Grece moderne", Revue de Musicologie, 53 (1967), 3-20. Βλ. και άλλη βιβλιογραφία στο λ. $αρμονία*. Σύστημα στη $μετρική* ήταν μια σειρά από δύο ή περισσότερες περιόδους ενωμένες μαζί σε μια ρυθμική (ή μελωδική) ενότητα.